Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XVI – IV

Bolla di Papa Giulio II, con la quale furono uniti il vescovado di Dolia all’arcivescovado di Cagliari, i vescovadi di Sorres e di Ploaghe all’arcivescovado Turritano, e il vescovado di S. Giusta all’arcivescovado di Arborea; unite pure le sedi vescovili di Usellus, e di Terralba, e trasferite ad Ales; le sedi vescovili di Bisarchio, Castro, ed Ottana, e trasferite ad Alghero; trasportata al Castel-Genovese la sede vescovile di Ampurias, con la unione delle abbazie di S. Michele di Plano (de Plajano) dell’ordine di Valleombrosa e di S. Maria di Cerigo dell’ordine di S. Benedetto; e trasferita infine la sede vescovile di Solci a quella d’Iglesias (Villa-Ecclesia).

(1503. – 8 dicembre).
Dall’antico Archivio Arcivescovile Turritano (Sassari) Lib. F. – fol. 97 e seg.

Julius Episcopus Servus Servorum Dei ad perpetuam rei memoriam.

Equum reputamus et rationi consonum, ut ea, quae de Romani Pontificis provisione processerunt, licet ejus superveniente obitu litterae apostolicae super illis confertae non fuerint, suum sortiantur effectum. Dudum siquidem Ecclesia Doliensi certo modo vacante, felicis recordationis Alexander Papa VI praedecessor noster (qui dudum inter alia voluerat, quod petentes beneficia ecclesiastica aliis nuita tenerentur exprimere verum valorem annuum secundum comunem aestimationem, et alterum cui uniri peteretur, alioquin unio non valeret, et semper in unionibus commissio fieret ad partes, vocatis quorum interesset) ad provisionem ipsius Ecclesiae celerem et felicem, ne longae vacationis exponeretur incommodis, paternis et sollicitis studiis intendens, post deliberationem, quam de praeficiendo eidem Ecclesiae personam utilem et etiam fructuosam cum Fratribus suis, de quorum numero tunc eramus, habuit diligentem, attendens quod praedicta, et Calaritana, nec non Turritana, Sorrensis, Plovacensis, Arborensis, Sanctae Justae, Ottanensis, Bisarquiensis, Castrensis, Usellensis, et Terralbeensis, nec non Ampuriensis, et Sulcitanensis Ecclesiarum Regni Sardiniae, seu illarum mensarum Episcopalium fructus, redditus et proventus adeo tenues et exiles erant, quod illarum Praelati ex eis statum suum juxta pontificalis exigentiam dignitatis tenere non poterant; quodque Sulcitanensi, et Ottanensi, et Ampuriensi Ecclesiae praefatae in locis desertis consistebant; et si Calaritanae Doliensi, et Turritanae Sorrensi, et Plovacensi, nec non Arborensi Sanctae Justae, et Ottanensi Bisarquiensi, et Castrensi, nec non Usellensi Terralbensi Ecclesiae, nec non Ottanensi Parrocchialis Ecclesia, Rectoria nuncupata Villae de Alguer, et Ampuriensi de Sanctae Mariae de Cerigo, et Sancti Michaelis de Plano Sancti Benedicti et Vallisumbrosae Ordinum Ampuriensi, et Turritanensi dioecesis Monasteria, ac Parrochialis Ecclesia Prioratus nuncupata de Castel Genoves dictae Ampuriensi dioecesis, ac Sulcitanensi Ecclesiae praefatae Canonicatus de Ecclesiensi, nuncupatus praebenda ejusdem Ecclesiae Sulcitanensi, perpetuo unirentur, annecterentur, et incorporarentur; et Sulcitanensi ad Ecclesiensi, et Ottanensi ad Alguerensi, nec non Ampuriensi Ecclesiae praefatae ad Castel Genovensi locorum Sulcitanensi, Turritanensi, et Ampuriensi dioecesensi Ecclesias transferrentur, profecto singuli Caleritanus, et Turritanus, ac Arborensis Archiepiscopi, nec non Ottanensi, et Usellensi, et Sulcitanensi, et Ampuriensi Episcopi pro tempore existentes cum eorum capitulis apud Ecclesiensi, Algarensi, et Castel Genovensi Ecclesiarum hujusmodi loca commodius habitarent: Cupiensque idem Praedecessor noster Metropolitanarum, et Cathedralium Ecclesiarum praefatarum indigentiae subvenire, et illarum statum per ministerium unionis, et translationis salubrius reflorere: ac volens charissimi in Christo filii nostri, tunc sui, Ferdinandi regis et clarissimae in Christo filiae nostrae, tunc suae, Elisabethae Regum Hispaniarum, et Sardiniae illustrium, id summopere, prout eidem Praedecessori nostro per eorum litteras significaverunt, desiderantium, votis annuere; habita super iis cum eisdem Fratribus suis deliberatione matura, et de ipsorum consilio, ac de Apostolicae potestatis plenitudine, singularum Metropolitauarum, et Cathedralium ac Parrocchialium, nec non Monasteriorum, Prioratuum, et Canonicatuum, et Praebendarum fructuum, reddituum, et proventuum veros annuos valores, verumque ultimae vacationis modum Doliensi Ecclesiarum hujusmodi, etiamsi ex illo quaevis generalis reservatio, et etiam in corpore iurium clausulae resultarent, pro expressis habens, Calaritanae Doliensi, et Turritanae Sorrensi, et Plovacensi, necnon Arborensi Sanctae Justae, et Othanensi Bisarquiensi, et Castrensi, nec non Usellensi Terralbensi Ecclesias, ac eisdem de Alguer, et Ampuriensi de Castel Genoves Parrocchiales, ac Monasteria, nec non Sulcitanensi Ecclesiis Canonicatus ac Praebendas hujusmodi cum annexis, et omnibus juribus, et pertinentiis suis authoritate Apostolica sub datum videlicet pridie Idus aprilis, Pontificatus sui anno decimo, perpetuo univit, annexit, et incorporavit: Sulcitanensi quoque ad Ecclesiensi, et Ottanensi ad Alguerensi, nec non Ampuriensi Ecclesias locorum hujusmodi ad Castel Genoves cum Capitulis, ac omnibus et singulis dignitatibus, et majoribus personalibus, administrationibus, officiis, Canonicatibus, et Prebendis, et quibusve aliis beneficiis Ecclesiasticis cum cura et sine cura in eis existentibus, nec non temporalibus, et capitularibus mensis, ac Cathedralibus insigniis, nec non praedictis, et aliis eis annexis, et bonis, juribus, et pertinentiis earum respective transtulit, et translatas esse decernit; ac pro potiori cautela, et suffragio easdem Ecclesiensi, et Alguerensi, nec non de Castel Genoves Ecclesias in Cathedrales cum Capitulis, mensis, et insigniis Cathedralibus erexit, et creavit, ita quod Calaritanensi ex tunc Doliensi; ac cedentibus, vel decedentibus venerabilibus fratribus nostris, tunc suis, Sorrensi, et Plovacensi, ac Bisarquiensi, et Castrensi, nec non Sanctae Justae, et Terralbensi Episcopis, ac Monasteria, Parrocchiales Ecclesias, ac Canonicatus, et Praebendas praedictas in titulum, vel commendam ad praesens obtinentibus, ac illa alias quomodolibet respective dimittentibus, et eis quibusvis modis vacantibus simul, vel successive etiam apud Sedem Apostolicam, Turritanensi, et Arborensi Archiepiscopis, nec non Ottanensi et Usellensi, Sulcitanensi, et Ampuriensi Episcopis venerabilibus fratribus nostris, tunc suis, modernis, et pro tempore existentibus liceret unitarum Cathedralium, et Parrocchialium Ecclesiarum, Monasteriorum, et Canonicatuum, el Prebendarum praedictarum corporalem possessionem per se, vel per alium, seu alias propria authoritate libere aprehendere, et perpetuo retinere; illorumque omnium respective fructus, redditus, ac proventus in suos, ac suarum Ecclesiarum usus, et utilitatem convertere, cujusvis super hoc licentia minime requisita: quodque deinceps qui in Ecclesiensi, et Alguerensi, ac de Castel Genoves sedes Episcopales existerent, et qui antea Sulcitanensi, et Ottanensi, et Ampuriensi episcopi erant Ecclesiensi et Alguerensi, ac de Castel Genoves Episcopi nuncuparentur; et tam ipsi, quam dignitates, personatus, ordinationes, et officia, Canonicatus, et Praebendas, ceteraque beneficia Ecclesiastica cum cura, et sine curam ibidem obtinentes, absque aliqua nova provisione, praefectione, aut collatione desuper facienda, ad Ecclesiensi, Alguerensi, ac de Castel Genoves Ecclesias hujusmodi cum eorum fructibus, redditibus, ac proventibus, juribus, obventionibus, et bonis suis respective se transferre possent, decernens uniones, annexiones, incorporationes, translationes, et erectiones hujusmodi sub quibusvis unionum, annexionum, incorporationum, translationum, erectionum, suppositionum, et similium, revocationibus, suspensionibus, modificationibus et restitutionibus, per Sedem praedictam sub quibusvis verborum formis, et clausulis etiam derogationum derogatoriis, aliisque fortioribus, efficacioribus, et insolitis, irritantibusque decretis, et declarationibus, ex consilio, scientia, et potestatis plenitudine, similibusque, seu etiam motu proprio tunc, et pro tempore factis, et ad praemissa, vel eorum aliquod in genere, vel in specie, vel etiam nominatim, vel alias quomodolibet se extendant, minime comprehendi, nec per illas revocari, modificari, restringi, vel immutari quoquo modo possent; irritum quoque, et inane, si secus super iis a quorumque quavis authoritate, scienter, vel ignoranter contingeret attentari, non obstantibus priori voluntate praedicta, ac constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, nec non unitarum Ecclesiarum, et Monasteriorum, ac Ordinum praedictorum juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis, et consuetudinibus, privilegiis quoque, et indultis Apostolicis Monasteriis, et Ordinibus praedictis, aut eorum alicui sub quacumque forma, et expressione verborum concessis, quibus etiam si per eorum sufficienti derogatione de illis, ipsorumque totis thenoribus specialibus, specifica, expressa, individua, et de verbo ad verbum, non autem per clausulas generales idem importantes mentio, seu quaevis alia expressio habenda, aut aliqua alia exquisita forma servanda esset, illorum thenores, ac si de verbo ad verbum inserti essent pro expressis habentes, ea vice dumtaxat illis alias in suo robore permanendis, motu simili, et expresse derogavit contrariis quibuscumque; et si aliqui de provisionibus sibi faciendis de Canonicatibus, et Praebendis ipsius Ecclesiae Sulcitanensi, ac hujusmodi speciales, vel aliis beneficiis Ecclesiasticis in illis partibus generales dictae Sedis, vel Legatorum ejus litteras impetrassent; etiamsi per eas ad inhibitionem, reservationem, et decretum, vel alias quomodolibet esset processum, quas quidem litteras, et processus habitos per eosdem, et inde sequuta quaecumque ad Canonicatus, Praebendas, ac Parrocchiales Ecclesias unitas hujusmodi idem Praedecessor voluit non extendi, sed nullum super hoc eis quoad assequutionem Canonicatuum, et Praebendarum, vel beneficiorum aliorum praejudicium generari, et quibuslibet aliis privilegiis, indulgentiis, gratiis, et Litteris Apostolicis generalibus, vel specialibus quorumcumque existerent. per quae Litteris ipsius Alexandri Praedecessoris, si super hoc confectae fuissent, non expressae, vel totaliter non insertae, effectus per eum impediri valeret quomodolibet, vel differri, et de quibus quocumque totis thenoribus de verbo ad verbum habenda esset in eisdem Litteris mentio specialis. Voluit etiam idem Praedecessor, quod propter uniones, annexiones et incorporationes hujusmodi Cathedrales unitae, et Monasteria in spiritualibus non laederentur, et in temporalibus detrimenta non substinerent, ac Parrocchiales Ecclesiae, et Canonicatus, et Praebendae hujusmodi debitis praeterea non frauderentur obsequiis, et animarum cura in Parrocchialibus Ecclesiis nullatenus negligentieretur, sed illarum, et Canonicatuum, et Praebendarum hujusmodi, nec non dilectorum filiorum Conventuum, et Monasteriorum eorumdem congrue supportarentur onera consueta. – Ne autem de unione, annexione, et incorporatione, translatione, decreto, erectione, creatione, et voluntatibus praefatis pro eo, quod super illis ipsius Alexandri praedecessoris Litterae ejus superveniente obitu confectae non fuerunt, valeat quomodolibet haesitari, ipsique Archiepiscopi, et Episcopi, quos nostrae Litterae quomodolibet tangunt, illarum frustentur effectu, volumus et eadem authoritate decernimus, quod unio, annexio, incorporatio, translatio, decretum, erectio, creatio, et voluntas Alexandri praedecessoris hujusmodi perinde a dicta die idus Aprilis suum sortiantur effectum, ac si super illis ipsius Alexandri praedecessoris Litterae ejusdem diei datum confectae fuissent, prout superius narratur: quodque praesentes Litterae ad probandam plene unionem, annexionem, incorporationem, translationem, decretum, erectionem, creationem, et voluntatem Alexandri praedecessoris hujusmodi ubique sufficiant, nec ad id probationis alterius adminiculum requiratur. Quoniam dilectis filiis Capitulis, Clero, populo, ac universis vassallis Doliensi, Sorrensi, Plovacensi, Sanctae Justae, Sassarensi, et Castrensi, ac Terrablensi Ecclesiarum, Civitatum, et Diocesum per Apostolica scripta mandamus, ut Capitula videlicet Archiepiscopis, et Episcopis, quorum Ecclesiis uniones hujusmodi factae fuerunt, tamquam patribus, et Pastoribus animarum humiliter intendentes, ac exhibentes eisdem obedientiam, et reverentiam debitas, et devotas, Cleros ipsos pro nostra, et dictae Sedis reverentia benigne recipientes, et honorifice pertractantes, eorum salubria monita et mandata suscipiant humiliter et effectualiter adimpleant. Populus vero eosdem Archiepiscopos et Episcopos tamquam patres et pastores animarum eorumdem devote suscipientes ac debita honorificentia pertractantes suis monitis, et mandatis salubribus humiliter intendant; ita quod ipsi in eisdem devotionis filios, et populi in eisdem Archiepiscopis, et Episcopis respective Patres invenire benevolos gaudeant. Vassalli autem, et subditi praedicti eosdem Archiepiscopos, et Episcopos debita honorificentia prosequantur, eisque, fidelitate solita et consueta, servitia, et jura sibi ab eis debita integre exhibere procurent, alioquin sententiam, sive poenam, quam Archiepiscopi, et Episcopi praedicti rite intulerint, seu statuerint in rebelles, certam habebimus, et faciemus, authore Domino, usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari. Nulli ergo omnino hominum hanc paginam nostrae unionis, annexionis, incorporationis, translationis, voluntatis, et decreti infringere liceat, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri, et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum Petrum, Anno Incarnationis Dominicae millesimo quingentesimo tertio, VI Idibus Decembris, Pontificatus nostri anno primo (1).

 (1) L’origine, e la durata delle varie sedi vescovili di Sardegna, delle quali con la presente Bolla fu decretata l’unione, e la traslazione, è la seguente:

1.° La sede di Dolia esisteva dove oggi esistono le rovine di S. Pantaleone martire in Bonavoglia. A questo santo era dedicata la chiesa cattedrale. Il Capitolo constava di dodici canonici, il primo dei quali avea la dignità di decano. Di questa sede fa menzione Cencio Cameracio nel Libro dei Censi della Chiesa romana. Ebbe dieciotto vescovi, il primo dei quali fu Vigilio, che vivea nel 1089, e l’ultimo, Pietro Pilares, che governava questa sede nel 1482.
2.° La sede di Sorres esisteva nella città di Sorra ora distrutta (l’antica Sorarilis di Antonino e Saralapis di Tolommeo), situata tra gli attuali villaggi di Torralba e di Boruta, a sei leghe di distanza della città di Sassari. La chiesa cattedrale, che ancor oggi esiste, era dedicata a S. Pietro apostolo. Il Capitolo si componeva di un arciprete, di dieci canonici, e di vari beneficiati. Il primo suo vescovo conosciuto è Alberto, che vivea nel 1106. Gli succedettero sedici altri vescovi, l’ultimo dei quali fu Giacopo, che morì nel 1501.
3.° La sede di Ploaghe esisteva dove oggi esiste il villaggio dello stesso nome. La cattedrale era dedicata a S. Pietro, e il Capitolo constava di sette canonici, e un arciprete. Nell’antica diocesi Plovacense esistevano i due monisteri di S. Michele di Salvenero e della SS. Trinità di Saccargia (de Saccaria). Questa sede ebbe quindici vescovi finora conosciuti. Il primo fu Iacentino o Giacintino che vivea nel 1090, e l’ultimo, Giovanni, che fu eletto vescovo nel 1495.
4.° La sede di Santa Giusta esisteva non molto lungi dall’attuale città di Oristano e dallo Stagno che ancor oggi ritiene il nome di Santa Giusta. La chiesa cattedrale era dedicata alle sante martiri, Giusta, Giustina ed Enedina. Il Capitolo constava di un arciprete, di undici canonici, e di altri beneficiati. Ebbe diecisette vescovi. Il più antico che si conosca è Agostino, il quale nel 1119 intervenne alla dedicazione della chiesa di S. Saturnino fatta da Guglielmo arcivescovo di Cagliari. L’ultimo fu Gaspare che nel 1512 intervenne al Concilio lateranense V.
5.° La sede di Usellus (antica Usellis di Tolommeo) fu unita a quella di Terralba, e trasferita alla città di Ales. La chiesa cattedrale di Ales è dedicata al Principe degli apostoli ed ha un Capitolo composto di un decano, e di molti canonici e beneficiati. Ebbe fino a tutto il secolo XVI ventotto vescovi. Il più antico fu o Vincenzo o Agatone.
6.° La sede di Terralba esistea nell’odierno villaggio dello stesso nome nella diocesi di Ales, cui fu unita con la detta sede di Usellus. Ebbe dieciotto vescovi. Il più antico fu Mariano, che reggeva questa sede nel 1144. L’ultimo fu Giovanni, il quale fu eletto vescovo negli ultimi anni del secolo XV, e indubitatamente dopo il 1494.
7.° La sede di Bisarchio esisteva nella provincia Turritana (di Sassari), e fu poi unita alla sede di Ottana. La chiesa cattedrale era dedicata a S. Antioco. Avea un Capitolo composto di parecchi canonici e beneficiati, di un arciprete, e di un decano. Ebbe diecinove vescovi conosciuti. Il più antico fu Nicodemo, che vivea nella metà del secolo XI. L’ultimo fu Garzia Quixada, eletto vescovo nel 1486.
8.° La sede vescovile di Castro, e più probabilemente di Castra, esisteva presso l’attuale villaggio di Bono nella regione di Monteacuto. La chiesa cattedrale era dedicata alla B. Vergine, ed era uffiziata da un Capitolo composto di un arciprete, dieci canonici e vari beneficiati. Il vescovo più antico che si conosca è l’anonimo, che nel 1106 intervenne alla consecrazione della chiesa della SS. Trinità di Saccargia. L’ultimo fu Antonio de Toro, eletto vescovo nel 1501.
9.° La sede vescovile di Ottana esisteva nella sua origine nel villaggio di Ortilli (odierno Orotelli), e la sua chiesa cattedrale era dedicata alla SS. Vergine. Il suo Capitolo era composto di otto canonici, e un arciprete. Ebbe sedici vescovi conosciuti. Il più antico fu Giovanni, che nel 1106 intervenne alla consecrazione della chiesa della SS. Trinità di Saccargia. L’ultimo fu Giovanni Perez, eletto vescovo nel 1501.
10.° La sede di Ampurias esisteva fin dal secolo XI, e di quella di Civita non si ha notizia prima del secolo XII. Ampurias, ora distrutta, distava otto miglia circa dalla odierna città di Castel-Sardo (antico Castel-Genovese e poi Castello-Aragonese), avea la cattedrale dedicata a S. Pietro, e un Capitolo con arciprete, otto canonici e altri beneficiati. Nel 1506 fu unita alla sede di Civita (Ved. infr. Cart. n.° V); ma tre anni prima, e con la presente Bolla, era stata trasferita a Castello Aragonese, e fu eretta in cattedrale la chiesa di S. Antonio abate. Ebbe ventidue vescovi fino alla sua unione con Civita. Il più antico fu Nicolò che vivea nel 1106. Quando fu decretata la unione nel 1506 era vescovo Francesco Menno. – Civita (odierna Terranova, Olbia dei tempi romani, e Fausania dei più antichi tempi cristiani) avea la cattedrale dedicata a S. Simplicio, e un Capitolo composto di un arciprete e soli quattro canonici. Dal 1173, in cui vivea Bernardo, suo più antico vescovo fin qui conosciuto, fino al 1506 in cui ebbe luogo la unione con la sede di Ampurias, si contano soli quattordici vescovi Civitatensi, l’ultimo dei quali fu Pietro Stornello.
11.° La sede di Solci (Sulcis dell’Itin. di Antonino e Sulchi di Strabone) esisteva nell’attuale Porto Palma nella parte meridionale dell’isola. La sua cattedrale era dedicata a Santa Chiara vergine, dell’Ordine di S. Francesco d’Assisi, e avea un Capitolo composto di un arciprete, un arcidiacono, nove canonici e vari beneficiati. Il suo più antico vescovo fu S. Antioco martire, al quale ne succedettero altri venticinque. Dieci anni dopo la presente traslazione la sede di Solci fu unita a quella di Cagliari (Ved. infr. Cart. n.° VIII).