Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XV – XXXV

Il Re di Aragona Don Giovanni II proibisce severamente ai Baroni e Feudatari di Sardegna di esigere dai loro vassalli tributi o servizi personali maggiori di quelli che fossero loro dovuti per titolo d’infeudazione, e di impedire, come facevano, i detti vassalli dal commerciare liberamente, e dal vendere dove, e a quel prezzo che sembrasse ai medesimi migliore i prodotti delle loro terre e delle loro industrie.

(1459. – 8 gennaio).

Dagli Archivi del Reale Patrimonio (antica Procurazia Reale) in Cagliari.

Nos Ioannes Dei gratia Rex etc. Circa reformationem dicti nostri Regni Sardiniae, quod longa retro Principum laudabilis recordationis praedecessorum nostrorum absentia in multis patitur, mentis Nostrae aciem dirigentes, hac consultissima pragmatica sanctione, seu lege, in posterum valitura ordinamus, statuimus, et sancimus involabiliter observandum, quod Magnates, Barones, vel Haeritati ipsius Regni a Curia Nostra feuda tenentes, praesentes, vel aliqui ex eis, per se vel interpositam personam, palam quomodolibet vel occulte, directe vel indirecte, aut alias quovis modo, non audeant vel praesumant a vassallis Baronianiarum, seu terrarum suarum, alia iura, alia dacia, vel alia quaeque praeter debita eis et pertinentia exigere, neque vassallis ipsis onera alia vel servitutes imponere, necque eos in aliquo male tractare, neque in Baroniis, vel terris ipsis, praeter res eorum victui tantummodo necessarias, genus commercii aliquod exercere, neque vassallos ipsos ad vendendas eorum res, vel merces aliqua ratione compellere, neque ne vendantur eis interdicere usque illorum exitum a dictis Baroniis, seu terris aliquatenus prohibere, poena mille florenorum auri Aragoniae singulis contrafacientibus vice qualibet imminente; et nihilominus cuilibet ex dictis vassallis sit licitum et permissum eas res et merces, quibus, et eo praetio quod eligerint vendere, vel si maluerint extra territoria ubi fovent domicilia extrahere, huiusmodi Magnatum, Baronum, et Haereditatorum inhibitionibus, seu interdictis factis et faciendis in eis a dictis non obstantibus quibuscumque (1): mandantes de certa scientia Nostri, et consulto dilectis et fidelibus Consiliariis in dicto Regno, Viceregi, seu Locumtenenti Generali, Gubernatoribus in Capitibus Callaris, Gallurae et Logudorii, et aliis quibusvis Officialibus nostris, praesentibus et futuris, sub poena decem millium florenorum auri de Aragonia, officiorumque eis commissorum privatione, quatenus ad solam Fisci Nostri Procuratoris instantiam in bonis cuiuslibet huiusmodi legis nostrae transgressoris pro poena superius addita executionem faciant, tamquam pro debitis Regiis et Fiscalibus, dilationibus, et subterfugiis omnibus perculsis. Ne autem aliquis ex huiusmodi Magnatibus, Baronibus, et Haereditatis, ac eorum Officialibus, huius nostrae pragmaticae sanctionis ignorantiam valeat allegare, iubemus eam non solum in principalibus terris et villis, sed etiam in Capitibus Curatoriarum, Incontractarum et Capitaniarum Partium Baroniarum, et Barbagiarum Regni praedicti, voce praeconia divulgari. In cuius rei testimonium praesentem fieri iussimus Nostro sigillo munitam. Datum Barchinonae die octava ianuarii, anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo nono.

Rex Ioannes.

Dominus Rex mandavit mihi Ioanni Navarro Secretari Vid. Iohannes Gallach Conservator Aragoniae. p. Vicecancellarii Locumtenenti Thesaurus Generalis. Vid. Iacobus Paulli.

(1) Da questa Prammatica si scorge chiaramente quale fosse il governo dell’isola nei tempi feudali. I Baroni, non solamente esigevano dai loro vassalli tributi indebiti e servigi personali ai quali non erano tenuti, ma dippiù impedivano ai medesimi la libera contrattazione ed esportazione dei frutti delle loro terre e della loro industria. Anzi essi stessi, i Baroni, abusando della loro autorità, e prevalendosi dei mezzi pecuniari che doveano avere in più larga misura, diventavano i monopolisti locali della compra di detti frutti, poichè i vassalli, non potendoli liberamente esportare e contrattare altrove, erano obbligati a venderli ai loro signori per quel prezzo che loro piacesse d’imporre a proprio arbitrio. E i governanti, che venivano da Aragona in Sardegna, prestavano mano a tanta enormezza, anzi seguivano ancor essi il brutto esempio, e opprimendo gl’isolani, commerciavano quasi direbbesi ufficialmente, e si arricchivano, come appare dall’altra Prammatica dello stesso Re Don Giovanni II, che qui appresso riportiamo (n.° XXXVI). Nè l’abuso era nuovo, ma datava dal secolo precedente, poiché abbiamo una Ordinazione del Re Don Pietro IV di Aragona dell’undici dicembre 1361, la quale condanna e proibisce severamente somiglianti ed anche maggiori abusi che fin da quel tempo commettevano i Baroni di Cagliari e di Gallura. E ci piace riportare qui tale Ordinazione, estratta dagli stessi Archivi dell’antica Procurazia Reale, affinchè non manchino i documenti sincroni della storia insulare e lamentevole di quei tempi. Eccone pertanto il tenore: «Petrus Rex Aragoniae, Navarrae, Siciliae, Valentiae, Sardiniae, Corsicae etc. Dilecto Nostro Gubernatori Calaris et Gallure praesenti, vel qui pro tempore fuerit, vel eius Locumtenenti, salutem et dilectionem. Nostro auditui noveritis pervenisse, quod aliqui Haereditati in Capite Callaris, et Gallurae, Nostrae correctionis aculeum non verentes, imponunt et exigunt, ac exigere, seu extorquere conantur in eorum villis, et locis jus passagii et extractionis, et alia vectigalia, et jura nova, et illicita bestiariis, grano, rebus, et mercibus, quae in locis eorum, tam per terram, quam per mare contingit declinari et extrahi, ab eisdem faciendo rescatari negotiationes, vel declinantes in locis, vel villis ipsis pro rebus, bonis, et mercibus, quae ibi deferuntur emunt, et vendunt, et ab inde extrahunt, ut extorsionibus huiusmodi ad jus pro tempore sibi scribere valeant per abusum, quod tanto est deterius tolerandum, quanto in praeiudicium Nostrarum Regaliarum, et in damnum Reipublicae, et depopulatione Castri praedicti (cioè di Cagliari, Castri Callaris), id per eos eorum proprio temerario ausu fieri attentatum. Quare admirantes de vobis, qui tales novitates, et praeiudicia sustinetis dissimulando, et non videtis quae videri debent, de quo digne meremini reprehendi, vobis dicimus, et mandamus de certa scientia, et expresse, quatenus in continenti recipiatis informationem per quos, et in quibus locis talia nova iura, et vectigalia sint imposita, et levantes, et imponentes, vel extorquentes illa, rigide et fortiter de usurpatione juris, quod eis non competit, puniantur, quod ad paenam cedat, et aliis transeat in exemplum; nec ullo modo deinceps talia sustineatis, quinimo id prohibeatur expresse voce praeconia, et alias per impositionem magnarum poenarum vestro arbitrio imponendarum, et exingendarum a contrafacientibus, si qui reperti fuerint, irremisibiliter, sine mora: Notificantes vobis, quod si in his negligentes, quod non credimus, fueritis, vel remissi, vos inde in persona, et bonis de vestri culpa, vel negligentia fortiter puniemus. Ubi vero aliqui ex Haereditatibus ipsis aliqua vectigalia antiqua, et usitata ex speciali Nostra concessione levaverint, eos in eorum jure, et usu antiquo contra justitiam non gravetis. Datum Barchinonae undecima die Decembris, anno a Nativitate Domini MCCCLXI.