Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XV – LXXVIII

Processo istruito da Giovanni Battista da Croce Podestà, e da Cristoforo D’Oria Commissario della repubblica di Genova in Bonifacio di Corsica contro Leonardo Stefano Catalano di Barcellona, abitante in Alghero di Sardegna, per le segrete trame da lui ordite con altri congiurati onde porre per tradimento in potere del Re di Castiglia e di Aragona la detta terra e castello di Bonifacio; e ciò per incarico avutone dal Vicerè di Sardegna, e da Bernardo Villamarì, ammiraglio della flotta Aragonese, e dietro accordo coi medesimi; col complemento della sentenza che condannò il detto Leonardo Stefano alla pena capitale.

(1480. – dal 23 al 28 giugno).

Dagli Archivi della Banca di S. Giorgio in Genova (Quaderno Cartaceo originale).

PROCESSUS

contra Leonardum Steffanum cathalanum de Barchinonia habitatorem Algurii.

† MCCCCLXXX dies veneris XXIIJ Junii in tercis ad Bancum Juris.

Hec est quedam inquixitio et titulus inquixitionis que fit et fieri intenditur per spectabiles dominos Iohannem Baptistam de Cruce potestatem et Christofforum de Auria commissarium Bonifacii ex eorum officio.

Contra et adversus Leonardum Steffanum catalanum de Barchinonia habitatorem Ville Algurii tanquam nuncium de tradendo oppidum Bonifacii in forciam et dominium Regis Castelle et Aragonum.

In eo et super eo quod dictus Leonardus iussu et mandato illustris domini Viceregis Sardinee et magnifici domini monsenyori Boyl commissarii regii in triremibus domini Bernardi Villamarj capitanei regii animo et intencione tradendi castrum Bonifacii in manibus dictorum domini viceregis et commissarii et ponendi illud in posse et dominio serenissimi Regis Castelle et Aragonum contra honorem et decus status Magnificorum dominorum protectorum comperarum Sancti Georgii excelsi communis Janue ac contra voluntatem et noticiam prefatorum dominorum potestatis et commissarii Bonifacii ac contra voluntatem et scienciam fidelissimorum burgensium et habitatorum Bonifacii.

Qui quidem Leonardus admonitus et requisitus mandato prefatorum dominorum potestatis et commissarii presentium quatenus dicat et declaret factum et seriem huius proditionis dixit et manifestavit in omnibus ut infra.

Et primo dixit et vere manifestavit in presentia prefatorum dominorum potestatis et commissarii ac notarii infrascripti quod ipse Leonardus de anno presenti de mense aprilis venit in Bonifacio ad persuaxionem cuiusdam presbiteri Vinciguerre corsi locutus fuit domino episcopo adiacensi in eius domo et sibi domino episcopo dixit si posset optare quod castrum Bonifacii perveniret in dominium et manus domini Viceregis Sardinee quod ex tali facto multum proficeret ipsi domino episcopo et quod ipse dominus episcopus acquireret maximam graciam et honorem a dicto domino vicerege et hoc gratissimum esset serenissimo Regi Castelle et tunc dictus episcopus respondit ipsi Leonardo quod in hoc volebat prius cogitare et postea responderet ipsi Leonardo et deinde ad dies tres vel quatuor ipse Leonardus iterum locutus fuit cum dicto domino episcopo et sibi dixit quid cogitamur in hoc facto et qualem responsionem daret ipsi Leonardo et tunc dictus dominus episcopus respondit quod habebat in Bonifacio tot adherentes et… (1) attinentes et semper et quandocumque accederet in Bonifacio tanta quantitas hominum quanta videretur ipsi Leonardo et seu dicto domino viceregi quod ipse dominus episcopus teneret talem modum quod res huiusmodi predictum sortiretur effectum. et ultra dictus dominus episcopus dixit quod de hoc volebat loqui cum duobus suis propinquis quos tunc vocari fecit ut illuc venirent. quos dictus dominus episcopus seorsum vocavit ab ipso Leonardo et iverunt in talamum dicti domini episcopi in quo simul locuti fuerunt. et postea dicti propinqui recesserunt. et deinde dictus dominus episcopus dixit ipsi Leonardo quod locutus fuerat cum dictis duobus suis propinquis. qui responderunt quod credebat quod essent contenti et attenderent huic facto. et sic intellectis predictis ipse Leonardus recessit et ivit in Sassaro et locutus fuit domino viceregi qui huic operi multum attendebat. et etiam ipse Leonardus de hoc facto locutus fuit Adano de avatucio bonifacino tunc existente in Alguerio qui Adanus etiam attendebat huic facto et dixit ipsi Leonardo quod ipse Adanus aut metu aut amore aut alio modo caperet vel interficeret custodes turris tarsinarie Bonifatii et postea cum scalis possent poni tot homines intus Bonifacium quot viderentur esse sufficientes ad capiendum tunc Bonifatium. et de his omnibus verbis ipse Leonardus locutus fuit cum dicto domino vicerege. et postea ipse Leonardus redivit in Bonifacium cum Gregorio Polla habitatore Aguliastri Insule Sardinee et ipse Leonardus persuaxit dicto Gregorio ut loqueretur cum dicto domino episcopo. et sic dictus Gregorius ivit ad loquendum cum dicto domino episcopo. et deinde ipse Leonardus ivit etiam ad loquendum cum dicto domino episcopo absente dicto Gregorio. qui dominus episcopus dixit ipsi Leonardo quod locutus fuerat de hoc tractatu cum dicto Gregorio. sed quod dictus Gregorius nolebat attendere huic tractatui nisi in potestatem haberet aliquas triremes sub potestate sua et quod aliter nolebat de hoc se impedire. tamen dictus dominus episcopus dixit ipsi Leonardo quod ad aptandum hunc tractatum et ad tradendum oppidum Bonifatii cogitaverat hunc modum. videlicet quod volebat vocari facere burgenses Bonifacii videlicet illos qui essent cum litteris domini Ioannis de Cataihollo et eis dicere hec verba. vos videtis quod dominus Iohannes de Cataihollo vobis vult dominare et vos supeditare. sed ego cogitavi unum remedium quod sibi dominabimini et eum supeditabitis tenendo hunc modum. videlicet quod mittatur legatum unum Magnifico Officio Sancti Georgii qui exponat coram dicto Magnifico Officio qualiter estis in maxima egestate et etiam amplius non habetis nec iocalia nec argentum nec perlas nec alia bona mobilia ex quibus possitis vitam substentare et hoc processit propter catalanos qui continue vos destresserunt et destruent. quare necesse est dicto Magnifico Officio provvidere rebus et necessitatibus vestris et quod det vobis remedium aut vobis solvat pretia vestrarum domorum et possessionum. et quod alioquin cogitaremini de remedio vestro et de modo vivendi. et quod ipse dominus episcopus erat certus quod prefatum Magnificum Officium non provideret nec solveret pretia dictarum domorum et possessionum. et quod tunc dictus dominus episcopus nottificaret ipsis burgensibus contrariis dicti domini Iohannis: nos possumus habere bonum pretium cum catalanis. et sic res sortiretur effectum. et post predicta ipse Leonardus recessit de Bonifacio et hec omnia manifestavit dicto domino viceregi qui sibi dixit quod bene fecerat et quod ipse dominus vicerex cogitaverat duos modos in habendo castrum Bonifatii. videlicet. primum nominatum per dictum Adanum aut quod mitterentur caravelle due armate vel balliverii cum aliquibus victualibus sub vellamine cursus et quando essent hic in Bonnifatio et in sero dormire facerent intus Bonifatium usque homines XXti cum licentia domini potestatis et postea in ipsa nocte ponerentur ultra homines CCCti vel CCCCti in hospicio domini Iohannis de Cataiholo quod est in littore maris Bonifatii. et in mane sequenti quando apperiretur hostium Bonifatii illi viginti qui remansissent in Bonifatio essent in platea porte Bonifatii deambulantes in tabernis et in platea. et statim venirent ex illis caravellarum paulatim usque in viginti. et cum essent in platea porte ibi se fortificarent et darent signum et clamorem illis qui essent in dicto hospicio et accederent festinanter in Bonifatio et sic res bene succederet et haberet effectum maxime habendo manum et tractatum cum dicto domino episcopo et suis adherentibus. Sed quot nunc aderat hic in Bonifatio Commissarius (2) cum stipendiatis pro Magnifico Officio Sancti Georgii qui faciebant bonas custodias et vigilias non videbatur ipsi domino viceregi quod esset tutum facere similem tractatum donec recessisset dictus dominus Commissarius cum suis stipendiatis et post recessum dicti Commissarii preducta fierent. tamen dictus dominus vicerex remittebat omnia in dicto domino episcopo qui consuleret rem et modum prout sibi videretur et maxime si videretur ipsi domino episcopo quod nunc mitterentur triremes in Bonifatio vel in reditu earum de Sicilia et quod ipse dominus vicerex faceret et adimpleret omnia que consuleret ipse dominus episcopus. et de predictis omnibus dictus dominus vicerex in presentia et cum consilio dicti monssenyor Boyl regi commissarii fecit instructionem ipsi Leonardo manibus propriis quam scripsit in uno folio apapiri cum suco citroni adeo quod non apparebat in illa quicquod scriptum nisi poneretur ad ignem. in quo appapiro etiam erant scripte littere directe dicto domino episcopo de tractatu predicto et de modo capiendi hoc oppidum. in quibus litteris continebatur etiam quod serenissimus rex Castelle fieri faceret ipsum dominum episcopum cardinalem et si suus episcopatus conferebat ducatos ducentum faceret quod conferret mille et ultra annuatim. quem apapirum ipse Leonardus quando primum captus fuit laceravit et sic laceratus recollectus fuit et positus ad calorem ignis que indicabat verba predicta que fuerunt lecta per prefatos dominos potestatem. et commissarium. quas litteras tamen ipse Leonardus non presentavit dicto domino episcopo.

Item dixit et manifestavit dictus Leonardus quod dictus dominus Vicerex de huiusmodi tractatu locutus fuit cum dicto domino monssenyor Boyl commissario regio ac Stephano Polla et ipso Leonardo omnibus insimul. qui omnes attendebant ad hunc tractatum. et qui Stephanus adesse debebat in Bonifatio occasione presentis tractatus.

Item dixit et manifestavit dictus Leonardus quod in tractatu huiusmodi dictus dominus episcopus dixit ipsi Leonardo videlicet in principio verborum principaliter habitorum. quod si oppidum Bonifatii perveniret in dominium regis Castelle suus episcopatus qui nunc conferebat ducatos ducentos conferret multo plus et usque in mille.

Item quod dictus dominus episcopus excusando se dixit prefato domino commissario quod ipse dominus episcopus dedit repulsam dicto Leonardo et sibi dixit multa verba minatoria et quod de hoc tractatu nullum faceret amplius verbum ipsi domino episcopo.

Fuit dictus Leonardus interrogatus semel bis et ter per prefatum dominum commissarium in presentia notarii infrascripti ac domini Iohannis de Cataiholo et Francisci de Brugnato et Barnabe de Cunio si verum erat quod dictus dominus episcopus dedisset unquam ipsi Leonardo repulsam vel sibi dixisset aliqua verba minatoria ut desisteret a dicto tractatu. Dixit et respondit dictus Leonardus hoc verum non esse ymo verum esse quod dictus dominus episcopus semper graciose prebuit audienciam ipsi Leonardo in predictis. Quam quidem manifestationem suprascriptam dictus Leonardus afirmavit et confessus fuit vera esse ipsa penes audita et vulgarizata per me notarium infrascriptum in presencia prefatorum dominorum potestatis et commissarii presenti die vigessima septima iunii martis in tercis.

Eadem martis XXVII iunii in terciis ad Bancum iuris dicte curie Bonifatii.

Dictus Leonardus constitutus coram prefatis spectabilibus dominis potestate et commissario et ancianis ac multitudine magna populi Bonifatii dixit et manifestavit omnia et singula infrascripta que fuerunt propalata absque nominacione aliquarum personarum per me notarium infrascriptum in presentia dicte multitudinis in audiencia dicti Leonardi presentis et confitentis in omnibus et per omnia prout infra. que quidem persone nominate in processu non fuerunt nominate in presentia dicte multitudinis pro bono respectu et pro non detegendo eas ad hoc ut ipse domini officiales possint procedere contra eas loco et tempore opportunis prout fuerit iuris.

Et primo dice et manifesta che la verità est che de lo anno presente de lo meize de aprile a persuaxione de uno nominato in lo processo. lo nomine de lo quale se tace per lo megio. ipso Leonardo a parlato ad uno etiam nominato in lo processo. lo nome de lo quale etiam se tace per lo megio. como se poteria tener modo et forma che lo castello de Bonifatio pervenisse in mano de lo serenissimo Rey de Castello et de Aragona. et lantora lo dicto nominato in lo processo li respoze che supra questo facto se volea prima apensare. et poi de li a iorni trei o sia quatro ipso Leonardo ritornò a parlare cum lo dicto nominato. in lo processo lo quale li dice che havia molte persone fidate come se nomina etiam in lo processo le quale seria in suo aiutorio. et semper che venissero quantità de gente catalana in questo loco quello tale nominato in lo processo teneria tale modo et via che questo tractato veniria a perfectione.

Item dice et manifesta che poi quello tale nominato in lo processo ebe parlamento cum altre persone de simile tractato. li quali li respozeno che attenderiano a questo facto secundo dice lo dicto nominato in lo processo a lo dicto Leonardo.

Item dice et manifesta che ipso Leonardo a portato qui in Bonifatio lettere et instructioni scripte per mano de lo Vicerey de Sardinea cum aero de citrone. le quale se adrisavano a lo dicto nominato in lo processo. in le quale se contenea lo ordine et la forma de lo ordine et de la forma ac modo de lo tractato ciò est de ordinare de dare in mano del Rey de Castella questo loco de Bonifatio secondo che in lo processo de la corte se contene. lo quale a lo presente se tace per lo megio. le quale lettere tamen non a dato a lo dicto nominato ut supra.

Item dice et manifesta che de questa cosa lo Vicerey de Sardigna ha havuto parlamento cum lo magnifico Commissario reale lo quale se chiama monssenyor Boil in le galee de Villamarino. lo quale consentiva a questo tractato. et cum multe altre persone nominate in lo processo. lo nome de le quale se tace per lo megio.

Item dice lo dicto Leonardo seando domandato da li prefati domini podestà et commissario de Bonifatio se era vero che quella tale persona cum la quale se ordinava questo tractato havia dato repulsa vel denegato audiencia aut dicto parole minatorie vel caciato via ipso Leonardo digando che non se parlasse de simile cosa. lo dicto Leonardo a resposo et dicto in presentia ut supra che non est vero che quella tale persona mai desse repulsa vel denegasse audientia ad ipso Leonardo. anci quella tale persona nominata in lo processo semper adato graciosa audientia et risposta ad ipso Leonardo de tutto quello dicea circa questo tractato.

Eadem hora et loco paulo post.

Admonitus fuit personaliter per me notarium infrascriptum de mandato prefatorum dominorum potestatis et commissarii dictus Leonardus presens audiens et intelligens quatenus odie per totam diem debeat fecisse quascumque deffensiones voluerit in dicta causa. Aliter contra eum procederetur secundum formam iuris et ordinamentorum civitatis Janue.

Et hoc ex officio prefatorum dominorum potestatis et commissarii.

In nomine Domini amen. Hec est quedam sententia corporalis et sententia condemnacionis corporalis facta et publicata per spectabiles dominos Iohannem Baptistam de Cruce potestatem et Cristofforum de Auria commissarium oppidi Bonifatii in hoc publico parlamento sono campane et voce cornu ut moris est ad bancum curie Bonifatii. Contra et adversus Leonardum Steffanum catalanum de Barchinonia habitatorem Alguerii tanquam nuncium domini Viceregis Sardinee missum pro tradendo castrum Bonifatii. contra quem per prefatos dominos potestatem et commissarium processum fuit per viam inquixitionis cuius tenor talis est.

Hec est quedam inquixitio etc.

Visis igitur dicta inquixitione et confessionibus per dictum Leonardum coram prefatis dominis potestate et commissario factis ut in processu apparet. visa etiam alia publica manifestatione herina die facta in curia prefatorum dominorum potestatis et commissarii que etiam inferius legitur.

Dictus Leonardus constitutus coram prefatis etc.

Viso etiam termino statuto dicto Leonardo ad faciendum suas probationes et deffenciones iam elapso. et quum nihil opposuit et cum predicta omnia vera et verissima sint ut constat publicis confessionibus sponte et publice factis per dictum Leonardum ut lacius in processu apparet.

Igitur prefati domini potestas et commissarius pro tribunali sedentes ad solitum iuris Bancum curie Bonifatii. sequendo et sequi volendo formam iuris et ordinamentorum civitatis Ianue. presentibus egregiis dominis ancianis Bonifatii. Christi nomine invocato etc.

Videlicet condemnant condemnaverunt et condemnatum esse pronuntiaverunt sententiaverunt et declaraverunt dictum Leonardum Steffanum conducendum esse et conduci debere ad locum campi romaneli et ibi turcis noviter pro ipso factis laqueo suspendatur ita ut anima a corpore separetur.

Comittendo presentis executionem cavaleriis ipsorum dominorum potestatis et commissarii qui refferant.

Et ita ut supra etc.

Lata etc. (3)

Et lecta et testata et publicata fuit presens suprascripta sententia per me Iohannem Baptistam Parrisolam notarium et scribam curie Bonifatii in Bonifatio ad dictum curie Bancum anno Dominice nativitatis MCCCCLXXX indictione XII secundum Ianue cursum. die mercurii XXVIIJ iunii in terciis. presentibus ipsis dominis ancianis nec non Paulo de Rolando de Bonifatio et Barnaba de Cunio notario cive Ianue testibus vocatis specialiter atque rogatis.

Iohannes Baptista Parrisola notarius.

(1) Qui vi è nell’originale una parola corrosa.
(2) Cioè Cristoforo D’Oria.
(3) Dagli atti del presente processo appare provato che una congiura era stata ordita tra Corsi, e anche Sardi, onde consegnare per tradimento al Re di Aragona la terra e il castello di Bonifacio che appartenevano all’Ufficio delle Compere di S. Giorgio del Comune di Genova. Stava a capo di questa congiura il vicerè di Sardegna (che nel 1480 era Ximene Perez), Bernardo di Villamarì ammiraglio della flotta aragonese, e Bernardo Boyl commissario regio nella flotta medesima. Era stato mandato dapprima da Sardegna a Bonifacio Giovanni Peralta sotto pretesto di negozi particolari, ma in realtà per trattare co’ congiurati. Fallito questo disegno per l’arresto e l’uccisione del Peralta, fu inviato Leonardo Stefano dimorante in Alghero con la qualità di Legato viceregio, onde riclamare dal podestà e commissario genovese in Bonifacio una giusta riparazione. Egli però avea ben altro e segreto incarico dal suddetto vicerè; e questo era di concertare col vescovo di Aiaccio (Iacopo Mancoso) i mezzi coi quali la congiura potesse recarsi ad effetto. Leonardo Stefano fu arrestato, si procedette contro di lui e contro il vescovo, e la trama fu scoperta con tutti i suoi particolari. Le lettere del vicerè al vescovo di Aiaccio e le istruzioni da lui date a Leonardo Stefano caddero in mani degli ufficiali della repubblica genovese. Gli esami giudiziali e la tortura del vescovo e del legato viceregio fecero il resto. Al vescovo Iacopo Mancoso erano stati promessi mille scudi di annua rendita, mentre ne avea soli dugento dal suo vescovado. Partecipavano a questa congiura Giovanni Cattaiolo di Bonifacio (forse l’istesso Cattaiolo o Cattazolo cui scrivea nel 1460 l’arcivescovo di Sassari, o un qualche suo figlio o congiunto, ved. sopr. Cart. n.° XXXVIII), e il di lui genero Gregorio Polla, sardo, abitante nell’Ogliastra, oltre gli altri poi nominati dal vescovo di Aiaccio;  e vi partecipava eziandio certo Adano di Avatuccio di Bonifacio, il quale si trovava in Alghero (Sardegna) dove abitava e avea domicilio Leonardo Stefano. Costui conduceva segretamente le pratiche col detto vescovo di Aiaccio per mezzo di un Prete Vinciguerra, e per tale fine era andato tre volte da Sardegna a Corsica, a cominciare dall’aprile del 1480. Nell’ultima volta però fu arrestato, processato e condannato a morte.