Domande fatte dagli amministratori del comune di Pisa in Trigenta e Gippi, curatorie di Sardegna, a Raimondo di Cardona governatore generale dell’isola, con le quali protestano di non volere, e non dover pagare le gravezze impostegli per la guerra del re di Aragona con i baroni d’Oria, attesa la esenzione e le immunità con le quali era stata conceduta ai Pisani la investitura di detti feudi. – Rescritto del sopradetto governatore, che sottopone i Pisani al pagamento di dette gravezze, a motivo delle angustie, nelle quali si trovavano le rendite della Sardegna; e ordini relativi ai ministri regii di riscuoterle.

(1335, 17 e 24 maggio).

Dall’I. R. Archivio delle Riformagioni di Firenze, classe XI, Atti pubblici, Distinzione 3.^a, Tom. 23, Docum. N.° 22 e 23 (1).

Noverint universi etc. [quod] die que intitulabatur quintodecimo kalendas iunii, anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo quinto; comparuerunt coram venerabilibus et discretis Arnaldo de Torrentibus Iudice delegato ad universitatem causarum per nobilem et potentem virum dominum Raymundum de Cardona gubernatorem generalem Sardinie et Corsice regni pro serenissimo domino rege Aragonae et Arnaldo Gueraldi administratore generali Regio in dicta insula, venerabilis Bandus bono compte civis Pise, vicariusque pro communi Pisano in curatoriis Trigente et Gippi (2) in Sardinia, Argus (3) Puccius della Vacca camerarius dictarum curatoriarum pro eodem communi, et presentaverunt eisdem ac per me Petrum Morralli notarium subscriptum legi et publicari fecerunt quandam requisitionem et protestationem scriptam in quadam cedula papirea verba sequentia continente. Coram vobis venerabilibus et discretis Arnaldo de Torrentibus Iudice delegato ad universitatem causarum ut asseritis per nobilem et potentem virum dominum Raymundum de Cardona gubernatorem generalem Regni Sardinie et Corsice pro serenissimo domino Rege Aragonae et Arnaldo Gueraldi administratore generali redditum et proventum dicti regni pro eodem domino Rege; dicunt Bandus de Bono comte civis pisanus, vicariusque pro communi pisano in curatoriis Trigente et Gippi in Sardinia, et Puccius della Vacca camerarius dictarum curatoriarum pro eodem communi, quem vos ex delegatione quem habere asseritis, et ex potestate de qua nondum extitit facta fides, nitimini toto posse violenter, tam pro captione dictorum vicarii et camerarii, quam alias dictos vicarium et camerarium inducere et cogere ad solvendum nomine dicti communis vel dicto administratori nomine antedicto quadraginta libras et decem solidos alfonsinorum minutorum in redemptionem servitii equi armati, et viginti libras et quinque solidos pro redemptione equi alforrati, computato equo armato pro centenario librarum, et equo alforrato pro centenario medio librarum, de omnibus redditibus quos dictum commune habet et percipit in dictis curatoriis, quosque redditus vos valere extimastis ut dicitur annuatim mille nongentas quinquaginta tres libras dicte monete. Nec non cogitis et cogere facitis homines pedites dictarum curatoriarum, ut solvant vobis nominibus antedictis pro redemptione quadraginta septem hominum peditum, centum decem et septem libras et decem solidos dicte monete, quos ut asseritis iuxta Regiam ordinationem cogere poteratis ad servitium subscriptum prestandum. Qumque homines pro centenario hominum pariterque modo exigitis et habere violenter vultis a quadraginta liberis hominibus ab equo predictarum curatoriarum ducentas libras eiusdem monete, in redemptionem servitii ad quod ipsos prestandum ut asseritis iuxta eandem ordinationem compellere potestis, que omnia in preiudicium dicti communis et officialium ac hominum eiusdem proponitis facere et habere, ut asseritis, in adiutorium guerre, quam dictus dominus Rex habet cum baronibus de Auria (4) auctoritate ordinationis super praedictis per dominum Regem ut asseritis vobis misse; praeterea in dampnum dicti communis non modicum et gravamen, ut predicta per vos exquisita seu exacta ad effectum deducantur, et opere impleantur, cum dicti vicarius et camerarius iuxta potestatem eis commissam per dictum commune predicta non possent firmare, nec predictis consentire, fecistis redditus curatorie predicte Gippi et quatuor villarum curatorie de Tregenta, videlicet de portu de sila, de portu maiore, de gelega, et de gegaria (5), per castellum Castri publice ad unum annum subastari, et vendi plus offerenti et danti in eisdem, nec non mandastis dictis vicario et camerario sub pena certa, quod iuratos et maiores villarum dicte curatorie de Gippi et dictarum quatuor villarum ad vos venire facerent, ut de fructibus et redditibus dicte curatorie de Gippi et villarum predictarum responderent ipsos ementi vel ementibus, iniungendo prefatis vicario et camerario atque mandando etiam dictis iuratis et maioribus ut de dictis redditibus per totum dictum annum ementi seu ementibus eos responderent ratione subsidii ut asseritis supradicti, ad que predicta dictum commune minime tenetur salvo veri honore et reverentia rationibus infrascriptis. Primo quod dominus Rex iuxta firmam per vos traditam eisdem protestantibus tm* [tantum] obligavit haereditatos in Sardinia qui pro haereditatibus suis faciunt censum florenorum et dictum commune dudum ad transactionem venerit cum dicto domino Rege iuxta formam pacis inite inter dictum dominum Regem et commune predictum ut dictas curatorias ex concessione praedicti domini regis haberet absque aliquo servitio et censu; ergo minime ad praedicta per vos indebite exacta dictum commune tenetur. Secundo quod iuxta formam dicte pacis dictus dominus rex et eius offitiales non debent aliqua ratione vel causa inquietare vel molestare in dictis curatoriis et eorum possessionibus dictum commune aut offitiales eiusdem immo ipsum commune et dictas curatorias cum villis ibidem costructis et terminos earumdem ab omnibus personis de iure et de facto defendere, ut pacifice dictum commune eas tenere valeat; quare ad dictam exationem minime teneri videtur. Tertio quod dominus gubernator non infert guerram dictis baronibus de Auria, nisi pro demeritis factis per eosdem et causa executionis pro iustitia exequenda contra eosdem, nulla gente extranee nationis in dicta insula existente; quo circa rationibus antedictis et aliis pluribus que proponi possent et evidenter apparent, dicunt vicarius et camerarius quod non tenentur ad superius enarrata et per vos requisita, ymmo requirunt in hiis scriptis vos ut ab exactione premissorum cessetis et abstineatis: quod si facere nolueritis, quod non credunt, cum in nullo teneantur nomine antedicto ut pertactum est, ad serenissimum dominum regem predictum provocant et appellant, petentes apostolos sepe et sepius ei stradi et concedi, instantia qua debent et possunt, inhibentes vobis virtute huiusmodi appellationis, ne contra ipsos nomine dicti communis aut bona eiusdem in aliquo procedatis aut procedi debeatis prima ratione, ponentes et subicentes se et bona dicti communis sub protetione et custodia domini regis antedicti, protestantes nihilominus contra vos et bona vestra, et illius nomine cuius premissa facere conamini, de omnibus damnis, sumptibus et interesse, que et quod dictum commune occasione dicte exationis est sustenturum, ac etiam sustinuit pro premissis, nec non et de fratione pacis inite inter dictum dominum regem et prefatum commune, et etiam de pena in eadem pace contenta; quae omnia nomine dicti communis intendunt habere de bonis vestris et aliorum contra dictam pacem venientium, cum praedicta videantur fieri prima facte contra mentem domini regis predicti et minime ex ipsius auctoritate; et ad hostendendum quod ad predicta non teneantur nomine dicti communis faciunt fidem de quadam clausula pacis predicte cuius tenor sequitur sub hac forma. Et insuper ex causa eiusdem transactionis dicti domini rex et infans concesserunt et dederunt sindicis supradictis recipientibus nomine iam dicti communis in feudum absque aliquo servitio et censu dando vel solvendo aut faciendo villas et terras sitas in curatoriis de Tregenta et de Gippi que sunt in iudicatu Callari cum hominibus et feminis in ipsis villis et locis habitantibus et habitaturis, et cum possessionibus et terris cultis et heremis in predictis curatoriis situatis et cum juribus redditibus proventibus et pertinentiis earumdem et cum mero et mixto imperio et omni iurisdictione alta et bassa quam dominus rex et dominus infans aut offitiales sui ibi exercere non possint ullo tempore aliqua ratione vel causa; et quod offitiales dictorum domini regis et domini infantis dabunt offitialibus communis Pisarum ad omnem eorum requisitionem omnem favorem per quem commune pisanum et eius offitiales iura sua integre habere possint ab hominibus dictarum villarum et terrarum et officiales sui iura dicti communis possint consequi, et offitia libere exercere, dictum vero commune vel aliquis seu aliqui pro eo non possint ullo unquam tempore construere carta (6) (sic) vel fortilitia aliqua in dictis curatoriis vel parte ipsarum, possint tamen dictum commune et eius offitiales in ipsis curatoriis domos eminentes et fortes facere absque fossatis et estechatis, et verdeschis pro personis suis et fructibus dicti communis et incarcerandis cnnosis** [criminosis?] et aliis tunc conservandis dummodo non fiant in montibus sive poggis, nisi ipse ville iam essent in montibus sive poggis situate, quo casu possint fieri per modum predictum; et promiserunt et etiam promittunt ex nunc dicti dominus rex et dominus infans predictis sindicis pro dicto communi dare vel dari facere cum effectu illi vel illis ex dictis sindicis qui ituri sunt ad partes Sardinie pro executione dicte pacis pro dicto communi recipienti, vel alii seu aliis quem seu quos ipse sindicus vel sindici pro dicto communi elegerint sive deputaverint in offitiales in dictis villis vel alie legitime persone pro dicto communi, possessionem dictarum villarum quam citius commodum fieri poterit, et ipsum offitialem et offitiales et alios qui pro tempore ibi fuerint pro dicto communi et ipsum commune et eius successores in ipsis villis vel earum possessione ullo tempore aliqua ratione vel causa non inquietare vel molestare, sed ipsas villas et terras ipsi communi et eius offitialibus ab omnibus personis defendere et disbrigare de iure et de facto, et absolvent et ex nunc absolvunt homines dictarum villarum ab omni fidelitate et iuramento, et aliis quibus tenerentur eisdem vel aliis quibuscumque ab eis causam habentibus in eisdem, et mandabunt et ex nunc mandant eis, quod de-inceps obediant dicto communi et offitialibus suis perpetuo, tamquam eorum dominis et eis homagium faciant ac fidelitatis iuramentum, ac respondeant de omnibus et singulis de quibus olim dicto communi et postea dictis dominis vel aliis ab eis causam habentibus respondere consueverunt; hoc intellecto in predictis et ex causa dicte transactionis per stipulationem promisso, quod si commune pisarum maluerit florenos quatuor millia de auro quolibet anno sibi dari et solvi perpetuo a supradictis dominis et quolibet eorum etc. faciunt etiam dicti vicarius et camerarius de ordinatione quam eis tradidistis, quamque hic volunt inseri, ut de predictis per vos indebite exactis, salva veri reverentia, domino regi possint suo loco et tempore facere promptam fidem, cuius tenor sic se habet. .. F. r. e… es cert q’el senor Rey ha noveylament ordonnat que tots los heretats de Sardenya qui fan cens de florins en ayuda del secors qui ara noveylament hi tramet ab lo noble Huguet de Cerveylo (7) e per raho de la guerra que los barons doria fan contra lo senor Reyen lās pars de Sardenya degen tenir en la dita Illa un cavall armat per centenar de livres, et un cavall alforrat per cinquanta libres de la renda que han en la dita Illa, ho que paguen quaranta libres en den sol per Renço del caval armat, e vint libres et cinq sol per Renço del caval alforrat, comptat acutriment de trecents sol de barchinoneses e son de dos meses, hani alguns da quells qui personalment non son en la jlla a qui es estat estrit de questa raho e alguns a qui no e a quells qui personalment son en la jlla nols es estat estrit per lo senyor Rey mas solament es estrit al Governador qui elo faça compeller en a quella manera que en lo dit manament es contenguda. – De quibus omnibus et singulis supradictis dicti vicarius et camerarius petierunt ad eternam rei memoriam eis fieri publicum instrumentum per notarium infrascriptum praesentibus testibus Bartholomeo Scurana (?), Bernardo Blanch Bononato Rodera et Bernardo Amigo. Postea vero die que intitulabatur tertio decimo kalendas iunii anno quo supra dicti Arnaldus Geraldi et Arnaldus de Torrentibus tulerunt in scriptis responsionem sequentem. Propositis requisitis appellatis et protestatis per Bandum de Bono compte se vicarium et Puccium Dela Vacca se camerarium asserentes pro communi pisano, in curatoriis Tregente et Gippi respondent dicti Arnaldus Geraldi administrator qui supra et Arnaldus de Torrentibus domini Gubernatoris assessor hac per cum ad hec et quedam alia negotia procurator specialiter deputatus, dicentes quod propter guerram quam barones de Auria contra dominationem regiam suscitarunt dominus rex ad defensionem insule provisionem facere cupiens indixit et ordinavit certum subsidium ab omnibus feudatariis et hereditatis insule exigendum; Et cum dictus gubernator propter eiusdem guerre negotia occupatus non possit nec debeat quoad nunc recedere a civitate Sassari ubi vigent discrimina dicte guerre (8) ordinavit et constituit dictum Arnaldum de Torrentibus procuratorem suum, ut simul cum dicto administratore ipsos feudatarios et hereditatos ad solvendum subsidium compelleret, prout in quodam publico instrumento sigillo gubernationis offitii appendicio roborato de quo fiet inferius plena fides hec et alia latius continentur; cuius guerre ob causam dictus gubernator considerans potentiam rebellium de Auria qui, ad dampnificandum terras et gentes dicti domini regis, de terra firma gentes ab equo et pede ad hanc insula adduxerunt, ac cupiens eorum conatibus resistere, indixit exercitus per totum regnum Callari, cum in tali casu talia honera indici valeant per principem pro defensione patrie super vassallis et hominibus vassallorum; dicti vero hereditati seu feudatari, ad relevandum eorum homines ab huiusmodi honeribus, fecerunt compositionem seu  avinentiam cum prenominatis administratore et Arnaldo de Torrentibus, ut pro eiusdem exercitus redemptione certum quid a liberis et aliis sardis peditibus eorum curie regie prestarent; In cuius compositionis tractatum dictus Bandus de Bono compte astitit et presens fuit, et in aliquo non contradixit. Et cum dicti Bandus et Puccius ad prestationem subsidii et redemptionem dicti exercitus commune pisarum et eius homines dicerent non teneri, opportuit dictos administratorem et Arnaldum de Torrentibus tales exactiones facere et exigere per reddituum distractionem, cum bona mobilia dicti comunis unde talia vendi possent in insula non potuerint reperiri; nec obstat prima ratio in contrarium allegata, nam secundum ordinationem domini regis ad hanc insulam in scriptis missam, non tantum feudatarios seu hereditatos censum florenorum prestantes ad huius subsidii prestationem obligare voluit, sed etiam quoscumque alios qui ad censum vel servitium certum minime tenerentur; quod patet quia dictum commune et aliquos alios qui ad censum vel servitium non tenentur in eiusdem subsidii prestationem ad certam quantitatem taxavit, quod licuit dicto domino regi facere, quia, secundum quod preallegatum est, licitum est domino pro defensione patrie collectam a vassallis et eorum hominibus exigere et habere. Item non obstat secunda ratio quia licet iuxta formam pacis dominus rex et eius offitiales dictum commune vel offitiales eiusdem in dictis curatoriis non debeant inquietare vel molestare, predicta tamen exactio que esse causa sufficienti licita et notoria indicitur, non est inquietatio vel molestia, cum nemini facit iniuriam qui utitur iure suo. Non obstat etiam tertia ratio in contrarium allegata, nam salva gratia proponentium contrarium, licet processus ab initio incoati per gubernatorem contra barones de Auria pro executione iustitie fierent propter multas mortes et rapinas que in eorum terris fiebant, attamen dicti barones ex iustitiae executione excitantes rebellionem contra regiam donationem, processerunt toties contra terras domini regis et gentes eiusdem quod deventum est ad guerram et partes sibi ad invicem guerram faciunt, licet intentio domini regis et eius offitialium ad unum finem tantummodo tendat, ut dictos rebelles et terras eorum ad obedientiam regie dictionis subiciant et subponant, et pretextu etiam dicte guerre dicti barones de Auria sexaginta equites et ducentos pedites ballistrarios de terra firma ad hanc insulam transfretarunt (9), sicut hoc est notorium cuicumque  existenti in insula ac etiam manifestum; et ubi gens extranea ad hanc insulam non venisset in ipsorum baronum auxilio, cum dicti barones in insula sint potentes propter multa fortalitia, et multitudinem hominum, que et quos in dicta insula tenent et possident, adhuc fuit et esset licitum dicto domino regi et eius officialibus tales exactiones indicere et habere pro deffensione patrie ut est dictum; item non obstat quedam clausula producta et allegata ex adverso que incipit Et insuper ex causa eiusdem transactionis etc. – Nam licet feuda dicti communis non sint obligata ad servitium sive censum secundum tenorem eiusdem clausulae, id tamen intelligendum est de censu et servitio ordinario et annuali non autem de talibus exactionibus quae ut praedicitur ex causa vera et licita indicuntur. Quantum ad appellationem ex adverso emissam respondent dicti administrator et Arnaldus de Torrentibus quod non possunt neque debent deferre eidem cum manifeste sit ex causis premissis frustratoria frivola et inanis, et ipsi tantum sint meri executores facti, et etiam si a talibus exactionibus cessaretur, periculum et scandalum possent in insula suboriri, quae omnia et singula supradicta petunt et requirunt predicti administrator et Arnaldus de Torrentibus continuari et inseri ad finem propositam per alteram partem, et tam de propositis ex adverso quam de responsis per eos fieri et prestari eis copiam in forma publica, si quotiens et quantumcumque eis videbitur opportunum; et nihilominus ad faciendum fidem de potestate dicto Arnaldo de Torrentibus super hiis specialiter attributa per gubernatorem supradictum producit idem Arnaldus quoddam publicum instrumentum sigillo gubernationis offitii appendicio roboratum cuius tenor sequitur in hunc modum Noverint universi quod nos Raymundus de Cardona gubernator generalis Sardinie et Corsice regni pro illustrissimo domino rege Aragone, attendentes nos propter guerrarum discrimina quod in regno Lugodorii a multis diebus citra vigere noscuntur inter dictum dominum regem ex una parte et barones de Auria ex altera qui contra dominationem regiam et contra fidelitatis debitum rebellionis caltaneum erexerunt, non posse quoad nunc apud regnum et castrum Callari licet ex causis subscriptis plurimum necessarium existeret profitisti (10); considerantes etiam qualiter propter urgentem inopiam quam curia Regia in insula Sardinie a duobus annis citra passa fuit et patitur, magna est mole debitorum oppressa cum nequiverit neque queat commode stipendiariis castellanis et officialibus regiis in eorum stipendiis retinentiis et salariis providere, imo pro maiori parte debentur eisdem a sex mensibus et citra, et etiam longe ultra stipendia retinentie et salaria supradicta; et quia convenit et summe necessarium est ut in tam urgentibus et necessariis casibus omnes vias exquiramus et modos quibus valeamus predictis necessitatibus providere, idcirco gratis et ex certa scientia et consulte, et auctoritate offitii quo fungimur confidentes de cura sollicitudine et industria viri discreti Arnaldi de Torrentibus assessoris nostri constituimus substituimus ordinamus et facimus vos certum et indubitatum nuntium et procuratorem nostrum, ad transferendum vos nomine nostro ad partes dictorum regni et castri Callari, ed ad quascumque alias infra insulam consistentes, nec non ad exquirendum petendum et investigandum mercatores et quascumque alias personas a quibus quantitates pecunie mutuo possint haberi; et ad tractandum et habendum cum et ab eis quascumque et quantascumque quantitates pecunie quas mutuo tradere voluerint, ad prestandum sive solvendum quoque seu prestari aut solvi faciendum pro interesse seu lucro quantitatum mutuandarum quecumque debita per curiam regiam dictis creditoribus debita, in toto vel parte, aut quodcumque aliud interesse seu lucrum sicut vobis melius et magis expediens videbitur faciendum; Ad promittendum et pro nobis et nomine nostro solutiones mutuorum per illos terminos de quibus cum creditoribus poteritis convenire; et pro securitate et cautione solutionum omnia et universa iura duane et salinarum castri Callari, et argenteriarum ville Ecclesie, Domus nove, Gonesie, et Ville Massargie (11) ac omnia alia iura redditus et emolumenta et proventus, qualitercumque curie dicti domini regis spectantia et spectare debentia quoquomodo obligare, impignorare, assignare, et insolutum tradere, et ipsos creditores titulo pignoris et dationis in solutum in possessionem vel quasi mittere iurium reddituum et proventuum predictorum; et nos ad observandum tenendum et complendum quascumque conventiones promissiones obligationes et assignationes ac etiam insolutum dationes per vos faciendas obligare cum iuramento et homagio per vos nostro nomine et in animam (?) nostram prestando et cum observatione tentione et continuatione hostagiorum in illis locis de quibus vobis videbitur, et cum aliis obligationibus pecuniariis et penalibus, sicut vobis videbitur, et secundum quod inde melius poteritis cum creditoribus convenire, nec non pro complendis tenendis et observandis quascumque conventiones promissiones, et obligationes feceritis, omnia alia bona domini regis ypothecare et obligare ad exigendum insuper et petendum pro nobis et nomine curie a feudatariis emphiteotis vicariis et procuratoribus eorum, illus subsidium quod dominus rex pro necessitatibus insule exigendum constituit et habendum, et ipsos feudatorios et emphiteotas vicarios et procuratores eorum compellendum et cohercendum ad solutionem subsidii per retentionem personarum, per indictionem mulctarum, per captionem pignorum et bonorum, et aliis quibuscumque modis per quos iura fiscalia consueverunt percipi et haberi, procuratorem vel procuratores substituendum, et destituendum quantumcumque vobis videbitur; Et omnia alia et singula faciendum que in premissis et circa premissa occurrerint facienda, et necessaria fuerint ac etiam opportuna et sine quibus agenda et tractanda per vos non possent comode explicari, et que negotiorum qualitas postulabit, et nos possemus facere personaliter constituti, etiam si sint talia que spetialem mandatum exigant sive poscant, et etiam si sint maiora quam aliqua de supra commissis. Nos enim super premissis omnibus et singulis auctoritate predicta qua fungimur amplam et liberam vobis concedimus potestatem ed administrationem vices nostras super hiis nihilominus vobis plenarie, committentes, promittentes vobis et infrascripto notario nomine nostro et quarumcumque personarum quarum intersit aut interesse poterit legitime stipulanti, nos habere ratum gratum et firmum quicquid per vos in premissis et circa premissa actum gestum fuerit vel etiam procuratum, sub obligatione omnium bonorum dicti domini regis. Salvamus tamen et retinemus quod omnis pecunia ex suprascriptis causis proventa veniat in manus amministratoris generalis sicut omnes alie pecunie curie regie pertinentes consueverunt venire, ne rerum offitia perturbentur; et non eo minus per presentem cartam vicem gerentem epistole precipimus et mandamus fortiter et expresse ex parte dicti domini regis et sub impositione pene nostro arbitrio imponende omnibus et singulis vicariis subvicariis capitaneis baiulis et quibuscumque aliis offitialibus dicti domini regis, quantum quandocumque per vos verbo nuntio aut littera requisiti fuerint, vobis assistant impendendo consilium auxilium et favorem, sicut vos proposueritis, vobisque pareant et attendant in premissis et circa premissa, sicut nobis personaliter parere tenerentur. In quorum testimonium presentem cartam publicam vobis fieri fecimus, sigillo pendenti gubernationis offitii munitam; quod est actum in civitate Sassari sexto decimo kalendas martii anno Domini millesimo CCC° XXX° quinto. Signum nostri Raymundi de Cardona gubernatoris predicti qui hoc laudamus concedimus et firmamus. Exa. P. testes huius rei sunt nobilis Pontius de Sancta pace et venerabilis Bernardus de Valle viridi, Francischus de Sancto Clemente et Berengarius de Rochafort. Sigillum mei Berengarii Cerolli notarii publici auctoritate regia per totum Sardiniae et Corsice regnum regentisque scribaniam curie dicti domini gubernatoris, qui predictis omnibus interfui, et hec scribi feci et clausi, et de mandato eiusdem sigillum gubernationis offitii duxi in presenti pagina appendendum. Testes fuerunt ad hoc Galzerandus Belloti Guillelmus Serra Notarius et Nicolaus Zergrii. Dieque intitulata duodecimo kalendas iunii anno eodem, predicti vicarius et camerarius suam in scriptis obtulerunt replicationem prout subsequitur. Et dicti vicarius et camerarius persistunt in requisitionibus et appellatione ac protetione supradictis a quibis actu contrario recedere non intendunt non repetendo hic supra undique allegata, cum iam ex forma pacis et aliorum predictorum satis sint de sa manifesta; negant tamen et diffitentur quod in premissis exhigendis aut aliter solvendis assensum prebuerint aliquem seu iuvamen ymmo semper dissentierunt et dissentiunt de presenti; Et hanc replicationem potunt inseri in fine premissorum, presentibus testibus Raymundo de Pratis iurisperito et Iacobo Bono notario. Postea autem die qua computabatur decime kalendas iunii anno quo supra dictus Arnaldus de Torrentibus pro se et dicto administratore obtulit inscriptis que sequntur, et dicti administrator et Arnaldus de Torrentibus, persistentes in supra responsis per eosdem, negant allegata et proposita ex adverso, et eis penitus contradicunt, et hanc suam responsionem petunt inseri in predictis. Testes fuerunt rogati et vocati ad hoc Guillelmus Serra notarius et Bernardus Bencti. Eademque die dicti vicarius et camerarius triplicarunt ut sequitur; et dicti vicarius et camerarius persistunt in supra propositis per eosdem; Et nichilominus petierunt de omnibus et singulis supradictis eis fieri publicum instrumentum per notarium sepedictum. Acta fuerunt hec in castro Callari diebus et anno quibus supra presentibus testibus supradictis. –

Signum Petri Morralli notarii publici auctoritate serenissimi domini regis Aragonie per totam terram et dominationem eiusdem, qui predictis interfuit, et hanc cartam scriptam in duobus pergamenis cum pergameno coniunctis: penultima linea primi ipsorum pergamenorum incipit – Equites – Et finit – In insula sicut: ultima vero linea eiusdem incipit – potentis – et finit – producta: – prima autem linea secundi pergameni incipit – Et allegata – et finit – que ut – scribi fecit et clausit cum dictionibus suprapositis in lineis XII ubi dicitur = ad = et in XIIII – ubi scribitur = ut = et in XVII – ubi notatur = ymmo ipsum commune et dictas curatorias cum villis ibidem constructis et terminos earumdem = et in LI ubi legitur = non = et cum dictionibus et litteris correctis et emendatis, in lineis XV – ubi videtur = faciunt = et in  XVIII. ubi = (desunt aliqua)… successores…

_____________________

Noverint universi quod die intitulata octavo kalendas iunii anno Domini millesimo CCC. tricesimo quinto ad instanciam et requisicionem venerabilium Bandi de Bonocompte vicarii, et Puccii dela Vacca camerarii villarum sitarum in curatoriis de Gippi et de Tragenta pro comune pisarum, ego Petrus Morralli notarius infrascriptus legi et publicavi venerabilibus Arnaldo de Torrentibus assessori nobilis viri domini Raymundi de Cardona gubernatoris generalis Sardinie et Corsice regni pro serenissimo domino rege Aragonae, et Arnaldo Geraldi aministratore generali reddituum et proventuum dicti regni Sardinie et Corsice pro eodem domino rege quandam requisicionem scriptam in quadam cedula papirea verba sequencia continentem. Bandus de Bonocompte vicarius, et Puccius dela Vacca camerarius pisarum comunis in villis de curatoriis Ghippi et Tragente  de Sardinea constituti in presencia vestri venerabilium Arnaldi de Torrentibus assessoris nobilis viri domini Raymundi de Cardona gubernatoris generalis Sardinie et Corsice regni pro illustrissimo domino rege Aragonae et Arnaldi Geraldi aministratoris generalis reddituum et proventuum dicti regni Sardinae et Corsice pro eodem domino rege, dicunt et proponunt quod eis pro parte vestra nuper factum fuit preceptum ex parte dicti domini gubernatoris ut asseritis, quod vobis exsolverent cunctas pecunie quantitates contentas et expressatas in quadam carta requisicionis protestacionis et appellacionis, per eos inde facta, in posse subscripti notarii, videlicet quintodecimo kalendas iunii, Anno subscripto, occasione expressata, in quadam cedula papirea, eis per vos missa, cuius tenor talis est. Item es cert quell senyor Rey ha novelament ordonat, que tots les heretats de Sardenya qui fan cens de florins, en aiude del secors que ara novelament hi tramet ab lo noble Huguet de Cerveyo e per raho de la guerra quels barons Doria fan contra lo senyor Rey en les parts de Serdenya, degen tenir en la dita illa un cavall armat per centanar de libres, e un caval alforrat per L. libres, dela Renda que han en la dita illa, que paguen XL. libres e X. sols per renço del caval armat, e XX. libres e V. sols, per renço del cavall’ alforrat, comptat accurriment de CCC. sols barchinonensis e sou de iunij meses. Eani alguns daquells qui personalment no sou en la illa, a qui es estat escrit desta raho, e alguns aqui no, e aquells qui personalment son en la illa nols es scrit per lo senyor Rey, ma solament nes scrit al Gouvernador que ell ho fassa complir, en aquella manera qui en lo dit menament es contenguda. Et quia ipsi pro comuni pisarum sentiunt se et dictum comune de predictis gravatos esse, ex eo quod dictum comune ad predicta de iure non tenetur, ex eo quod comune pisanum habuit et habet dictas villas a dicto domino rege ex causa transacionis in feudum sine aliquo servicio sive censu dando solvendo vel faciendo, et cum mero et mixto imperio, et omni jurisdicione alta e bassa. Et promisit dictus dominus rex sindicis pisarum comunis pro ipso comuni, tempore concessionis dictarum villarum, et in ipsa concessione inter alia ipsum comune vel eius officiales et successores in ipsis villis et terris vel earum possessione ullo tempore aliqua racione vel causa non inquietare vel molestare, sed ipsas villas et terras ipsi comuni et eius officialibus ab omnibus personis deffendere et disbrigare, de iure et de facto, prout haec et alia continentur in carta dicte concessionis scripta per publicos notarios. Et sic de iure ad requisita sive iniuncta non tenentur. Et si fieret contrarium in aliquo, veniret et esset contra concessionem et convenciones predictas, nec eciam ordinacio, que super predictis facta extitit a domino rege, tangit comune pisarum, quia dicit solummodo de censualibus reddentibus censum in florenis, et comune pisanum non reddit censum aliquem. Quare dicti vicarius et camerarius rogant et requirunt nomine et pro parte dicti pisarum comunis vos dictos assessorem et aministratorem, quod a predicta novitate desistatis, et dictum comune seu dictos officiales eiusdem, vel homines dictarum villarum non gravetis de predictis, cum dictum comune et dicti eius offitiales, et homines dictarum villarum ad predicta non teneantur ut supra dicitur. Et de predictis petunt eis fieri publicum instrumentum ad conservacionem iuris ipsorum et dicti comunis. Que omnia et singula supradicta acta lecta fuerunt die et anno predictis, presentibus Arnaldo Vagerii, Berengario Ferrarii notario, Berengario Ferrarii mercatore, et Stephano Michaelis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Postea autem die intitulata septimo kalendas iunii anno praedicto, dictus venerabilis Arnaldus de Torrentibus obtulit in scriptis responsionem sequentem. Propositis et requisitis per predictos ser Bandum, et Puccium dela Vacca, respondent prenominati assessor, et amministrator, dicentes quod ex ordinacione regia, in qua comune pisanum pro villis et terris quas possidet et habet in feudum pro domino rege, expresse et spessificato fuit taxatum ad certam pecunie quantitatem solvendam, pro subsidio guerre in insula evidens [sic] continue, ipsi de mandato domini gubernatoris compulerunt et compellunt omnes feudatarios et hereditatos dicte insule ad solvendum subsidium memoratum, et quamvis iuxta cartam infeudacionis dictum comune non teneatur ad aliquod servicium sive censum, id tamen intelligendum est de ordinario, sed cum pro deffensione patrie licitum sit domino collectas exhigere a suis vassalis et hominibus vassallorum, que exaccio munus est exordinarium, ad cuius contribucionem nulli regnicole possunt aut debent in tali casu, maxime ubi gentes extranee ad invadendum insulam et honorem regium venerunt, se aliquatenus excusare, prout iste cause et raciones et multe alie in protestatis ex adverso, de qua protestacione supra fit mentio, duerunt obiecte opposite et response, quas causas seu raciones nominant et inducunt pro curie regie deffensione et excusacione, et eas hic pro repetitis volunt haberi. Et ideo ad requisita per dictos Bandum et Puccium non possunt aut debent condescendere, nec eis aliquatenus obedire, et hanc responsionem pecierunt inseri in fine dicte requisicionis presentibus testibus supra notatis et Bernardo Boneti. Et dicti Bandus et Puccius nominibus quibus supra petierunt inde eis fieri publicum instrumentum per notarium sepedictum. Que acta lecta et publicata fuerunt in castello Castri, diebus et anno quibus supra presentibus testibus supradictis.

Signum Petri Morralli notarii publici auctoritate serenissimi domini regis Aragonae per totam terram et dominacionem eiusdem, qui predicti interfuit, et hec scribi fecit et clausit, cum dictionibus super positis in lineis V. ubi dicitur pro illustrissimo domino rege Aragonae, et in penultima ubi scribitur presentibus testibus supra notatis, et Bernardo Boneti.

NOTE

(1) Il presente documento, e parecchi altri, copiati dagli originali esistenti nell’Archivio delle Riformagioni di Firenze, che per la prima volta vedono la luce nel presente Codice, furono trasmessi nel 1838 dal Professore Capei alla R. Deputazione Sarda sopra gli studi di Storia Patria. S. E. il Conte Sclopis di Salerano, illustre presidente di detta Deputazione, ed uno dei più belli ornamenti della vivente sapienza italiana, ci permise con rara cortesia di prevalercene, e di pubblicarli, per arricchirne la nostra collezione diplomatica.

(2) Chiamate comunemente nell’isola – Curatorie di Trexenta, e Parte Ippis.

(3) Argus; parola manifestamente caduta per errore dalla penna del copista. Deve dire atque.

(4) Cioè Cassiano, e Galeotto d’Oria, e i loro nipoti Barnaba e Nicolò d’Oria, che dominavano in Castel-Genovese, in Alghero, in Anglona, e in Nurcara, e possedevano vari castelli e fortezze, fra le quali quelle di Giave, e di Pedreso.

(5) I villaggi Arcuasilii, Goi-Majoris, Selegue, e Segarii, ricordati dal Fara (De Reb. Sard. Lib. III. pag. 298).

* sopra la m una linea orizzontale segno di abbreviazione

(6) Carta. Evidentemente deve dire castra.

** segni di abbreviazione sopra cn e is

(7) Ughetto di çervellon.

(8) Gli stati e le fortezze tenute dai Doria erano tutte nel Logudoro. Quindi si comprende perché il governatore aragonese avesse fermato la sua stanza nella città di Sassari, che dopo la distruzione dell’antica Torres era la capitale del regno Turritano, e della parte settentrionale dell’isola.

(9) Anche alla fine del precedente secolo XIII Precivalle e Nicolò di Manuello Doria assoldarono fanti e cavalli, e sopra ciò ebbero trattati e convenzioni con Manfredi re di Sicilia, e col comune di Genova, per ricuperare le terre che possedevano nel giudicato Turritano (Ved. sopr. Dipl. e Cart. del Sec. XIII. Cart. N.° CII).

(10) Profitisti. Leggasi invece procifisci.

(11) Da questo passo si rileva, che nel 1335 erano in stato di escavazione le miniere argentifere di Villa di Chiesa (odierna Iglesias), di Domus-novas, di Gonesa (Gonesie nel testo), e di Villa Massargia, già possedute e coltivate dai Pisani. E il Fara lasciò scritto (De reb. Sard. lib. III. pag. 303) che venticinque anni dopo, cioè nel 1360, – in agro Villae Ecclesiarum erat ingens effossio argenti, et plumbi.