Il Pontefice Innocenzo III scrive la presente lunghissima epistola all’arcivescovo di Cagliari (Rico), onde distoglierlo dal pensiero ch’egli avea manifestato di rinunziare al vescovado, per dedicarsi a una vita più oscura e più tranquilla, facendogli presenti i doveri del suo stato, e il merito che si acquista nell’adempierli in mezzo alle fatiche e alle tribolazioni, ed intessendo pure le di lui lodi per lo zelo che fino ad allora avea spiegato nell’esercizio del suo apostolico ministero.
(1205, …).
Dalla Collez. di Ant. Decretal. di Ant. Agost. – Collez. III. Lib. I. pag. 257 e seg. (1).
Innocentius archiepiscopo Calaritano.
Nisi cum pridem in officio pastorali ad divinum servitium accessisti, praeparasse te ad temptationes animum crederemus, ac praevidisse prudenter, nequaquam in humana fragilitate consentire varios angustiarum langores, quos in ipso sciebas officio perpessurum non posse absque magno Dei adiutorio sustinere; formidaremus utique ne parvulos tuos postmodum ad petram allidere neglexisses, eosque tantum in te permiseris invalescere, ut ipsorum suggerentium tibi suscepti ministerij cessionem instantiae vix iam valeas repugnare. Verum, quoniam, sicut credimus, cum te scires contra spirituales nequitias pugnaturum, armaturam Dei, qua posses stare contra insidias temptatoris, ab Apostolo monitus induisti ex inexpertus non ignorasti sollicitudinis angustias pastoralis, quas forsitan expertus abborres: nescimus, cur tam instanter susceptum velis regimen inutiliter derelinquere; quod susceptum utiliter non deberes usque quaque irritare. Si enim in huiusmodi cessione frugem tibi melioris vitae promittis, scire te debes non sanctificato in utero sanctiorem, et ideo non oportet te praedicationis deserere ministerium; cu mille, cuius fieri baiulus recusabat, tandem praedicando receperit verbum Dei. Quod si forsan humilitatis causa de culmine quaeris pontificati descendere, ac contra superni nutus arbitrium datum tibi per illud in terris te deserere praesulatum; eo ipso videris humilitatis erigere male verticem, quo te nimis in resignandi proposito exhibes pertinacem, quia tunc in te veram humilitatem custodies, cum et per eam locum sublimem fugies, et per obedientiam non dimittes. Intueri te itaque v. f. n. in Christo volumus, quod haec sunt illa, per quae cedendi episcopus officio pastorali licentiam postulare potest: conscientia criminum, debilitas corporis, defectus scientiae, malitia plebis, irregularitasque personae, sed in his omnibus est adhibenda discretio, et observanda cautela. Propter conscientiam n. criminis cedendi pastorali officio potest licentia postulari, et forsitan non cuiuslibet, sed dumtaxat illius, propter quod ipsius officij executio post peractam etiam poenitentiam impeditur. Cum enim quacumque hora pecc. conver. fu. omnium iniquitatum suarum non recordari se dominus fateatur: et neminem esse sine peccato, sacra scriptura testatur: apparet, quod non pro cuiuslibet criminis conscientia quemquam cedere oporteat officio pastorali. Cum, si omnes, quos arguit conscientia cuiuslibet culpae, cederent; pauci, vel nulli forsitan in illo ministerio remanerent. In multis enim offendimus omnes; et si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est; quia misericordia illum excusat, qui miserabiliter se excusat. Debilitas vero corporis causa est, propter quam petere potest aliquis ab honore sollicitudinis pastoralis absolvi, quae videlicet, vel ex infirmitate, vel ex senectute procedit; nec tamen omnes, sed illa solummodo, per quam impotens redditur ad exequendum officium pastorale. Nam si pro qualibet corporali debilitate susceptae servitutis officium posset deseri, frustra se fateretur apostolus in suis infirmitatibus gloriari, et senectute gravatus a cura se non debet quispiam omnino pastoralis regiminis excusare; cum interdum non plus hortetur senilis debilitas cum cedere, quam moralis maturitas, quae in senibus esse solet, ipsum in suo suadet officio permanere. Pro talibus n. de se dicit apostolus; cum infirmor, tunc fortior sum: quia nonnumquam infirmitas corporis fortitudinem corporis augmentat. Pro defectu quoque scientiae plerumque potest quis pastoralis officij petere cessionem; quia cum ipsa circa spiritualium administrationem sit potissimum necessaria; et circa curam temporalium oportuna, praesul, qui commissam sibi debet ecclesiam regere, in utrisque salubrius eius regimini abrenuntiat; si scientiam, in qua ipsam regat, ignorat. Quoniam, cum subiectos docere habeat, quid facere debeant, quid cavere, nec bene docebit eos, quod nec scierit ipse fugere, nec illud, quod ignoraverit, exercere. Tu enim, inquit dominus, scientiam repulisti; et ego te repellam, ne sacerdotio fungaris mihi. Quamquam, et si desideranda sit eminens scientia in pastore, in eo tamen sit competens toleranda; quia secundum apostolum scientia inflat, caritas autem aedificat. et ideo imperfectum scientiae supplere potest perfectio caritatis. Propter malitiam quoque plebis cogitur interdum praelatus ab ipsius regimine declinare, et quando plebs adeo durae cervicis existit, et in rebellione sua ita pertinax invenitur; ut proficere nequeat apud ipsam, sed propter eius duritiam; quo magis satagit, eo magis iusto iudicio deficere permittitur, dicente domino per prophetam; linguam tuam adhaerere faciam palato tuo, quia domus exasperans est: et apostoli dixisse leguntur Judaeis; ecce convertimur ad gentes, quia vos fecistis indignos. Non tamen pro qualibet culpa pastor debet deserere gregem suum, ne forte mercenario comparetur, qui videt lupum venientem, et fugit; sed de superioris licentia tunc demum potest non tam timide fugere, quam provide declinare; cum oves convertuntur in lupos, et qui debuerant humiliter obedire; iam inrevocabiliter contradicunt. cum etsi tales sunt graviter pro crimine puniendi; sunt tamen pro tempore utiliter tolerandi; quia sanguinem elicit, qui nimis emungit. Et pro gravi quoque scandalo evitando, cum aliter sedari non potest, licet episcopo petere cessionem; ne plus temporalem honorem, quam aeternam videatur affectare salutem; memor illius, quod dicit apostolus: Si esca scandalizavit fratrem tuum, non manducabo carnem in aeternum; ne fratrem tuum scandalizem. sed inter scandalum, et scandalum est subtiliter distinguendum, sicut dominus ipse distinguit cui cum dixissent apostoli; scis, quia Pharisaei audito hoc verbo scandalizantur: respondit; sinite; caeci sunt duces caecorum. alibi vero dicit, qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in me credunt, expedit ei, ut suspendatur mola asinaria in collo eius, et demergatur in profundum: nam si necesse fuerit, ut scandala veniant, vae tamen homini illi, per quem scandalum venit. Personae vero irregularitas, ut si forte sit bigamus, viduaeque maritus, est causa, propter quam licentiam petere potest aliquis resignandi pontificis dignitatem, apostolo attestante, qui dicit: oportet episcopum esse unius uxoris virum; non tamen propter quamlibet irregularitatem personae debet ei, qui regulariter ministravit, cedendi licentia indulgeri, utpote si de legittimo matrimonio non sit natus. quia licet irregularitatem huiusmodi non poterit subticere, si tamen et culpa latet, et causa; cum eo, qui laudabiter suum implevit officium, iniuncta sibi poenitentia competenti potest non minus utiliter, quam misercorditer dispensari. Ego sum, inquit, Deus Zelotes visitans peccata patrum in filios usque in tertiam, et quartam generationem, in iis, qui oderunt me. s. in illis, qui contra me paternum odium imitantur. Unde patet, quod illi, qui paterna vitia non sequuntur, propriae possunt in talibus suffragari virtutes, illo discretionis adhibito moderanime, ut inter nothos, manzeres, naturales, et spurios distinguatur. Cum autem vitia plerumque se virtutes esse mentiantur; subtiliter advertere te oportet. utrum resignandi propositum, quod tam ferventer gestas in pectore, dignum sit Dei odio, vel amore. si enim propter causam aliquam praemissarum cedere postulares, tam super causa, quam super eius affectu pariter doleremus. sed ne providae pietatis amictu ad resignandum detestabilius impietas te impellat: considerare te volumus, et alias esse causas, per quas male quis petit, et peius appetit officium huiusmodi resignare. Si enim ex pusillanimitate fortassis, ut laborem deponat, vel persecutionem effugiat; aut ex vanitate, quod absit, ut plenius vacet otiis, seu liberius indulgeat voluptatibus; curam vult aliquis deserere pastolarem; ab ea non meretur absolvi; quamvis per huiusmodi vanitatem, tanquam qui mortaliter peccat, ea se reddat indignum: sed satagere debet, ut vanitate deposita, satisfaciat de peccato. Aliam vero cedendi causam omnino credimus detestandam; si quis aut a pontificali velit descendere dignitate, ut gloriam captet humanam, tamquam eligat abiectus esse in domo domini magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum; vel ut mundanum non amittat favorem, quem per hypocrisim acquisivit, sive quod eius simulatio revelari iam incipit; sive quod fervor ipsius ex qualibet causa tepescit, nec vult videri, quod malus fuerit, aut quod fiat; et ideo sub religionis praetextu suam vult contegere pravitatem, ut quasi deserens Martham, amplexetur Mariam, et Liae fastidiens lippitudinem, Rachelis pulchritudinem concupiscat. Quid autem, si propterea velit cedere, quod tempore prosperitatis, arridente fortuna, visus est laudabiliter ministrare; quoniam omnia sibi prospere succedebant; sed adversitatis tempore imminente veretur, ne si quolibet casu sinistra contingant, illius negligentiae imputentur? Plane si propter hoc petit cedere, nautae se poterat improvido comparare, qui cum mari sub tranquillitate iacente, cum multo labore navis exercuerit gubernaculum, ipsam tempore necessitatis deserit, et devenire patitur in profundum. Illam quoque cedendi causam penitus detestamur, si forte cedere velit episcopus, ut alter sibi succedat, vel obtentu pretij, vel affectu carnali, vel ut cum peior sibi successerit, ipse velut optimus extollatur. Illud autem quasi nefas respuimus, et damnamus, quod episcopus propter occupationes mundanas, et sollicitudines saeculares non valeat sine crimine pontificale officium exercere; cum multos sanctos ecclesia veneretur, qui spiritualia simul, et temporalia ministrarunt. Verum tamen laeva debet esse sub capite, et dextera in amplexu. Sed illud te volumus advertere diligenter, ne forte hoc tuae dispositionis propositum effici velis ex illis, de quibus dicitur per prophetam: filij Effrem inten. ar. et mit. sag. suas. conversi sunt in die belli, cum potius pro domo Israel murum te debeas opponere ascendentibus ex adverso; quia iuxta sententiam veritatis, non qui inceperit, sed qui per. s. erit: cavens attente, ne maculam in gloria tua ponas, non solum apud homines, sed etiam apud Deum, quoniam sub hoc pallio te non poteris occultare, ne dum apud Deum, qui renes rimatur, et corda: sed nec etiam apud homines, qui ex verisimilibus coniecturis talia suspicantur. illudque prudenter attendas, quod iuxta sententiam sapientis, spiritus disciplinae effugiet fictum, et aufert se a cogitationibus, quae sine intellectu consistunt. Si vero pro tuenda ecclesiae libertate difficultatis onus incurrere pertimescis; non ideo deserere debes praesulatus honorem considerans diligenter, ne forte iusto iudicio tempteris ab illo, qui malorum est intemptator; ut probetur, utrum satisfacere velis in eo, in quo deliquisti: qui vero contemnit, aut negligit satisfacere pro delicto, thesaurizat sibi iram in die irae, cum revelabit dominus abscondita tenebrarum.
Ecce quidem admonuimus te, ut te ipsum contempleris, in ipso tuam conscientiam percunctanter agnoscas, ex qua causa cedendi licentiam postulares importune. Nos enim novit altissimus, ignoramus, quare in cedendi proposito perseveres; quoniam nec infirmitas corporis, nec longaevitas temporis, nec defectus scientiae, nec malitia plebis, nec personae irregularitas te reddit ineptum; neque conscientiam saevi criminis te fateris habere. Verum si propter alias causas cessionem affectes, non est in hoc postulanti favendum, cum huiusmodi postulatio videatur non esse discreta. quoniam ut id tanquam notissimum omittamus, quod otiositas, et voluptas, arma sunt hostis antiqui, ad miseras animas captivandas; propter laboris angustias, aut persecutionis incursus non debes deserere sponsam tuam, cui te fide media copulasti; sciens quod beati sunt illi, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam cum probati fuerint, accipient coronam vi. quam re. Deus di. se. Sed dices, quod spiritus, ubi vult, spirat, et nescis, unde veniat, aut quo vadat; et ideo non est, qui possit vias illius spiritus perscrutari; qui vero spiritu Dei aguntur, non sunt sub lege, quoniam ubi spiritus Dei, ibi libertas. quare si cedendi tibi licentia ab homine data non fuerint, nihilominus tamen cedes; quia data est tibi cedendi potestas a Deo. Certe desipis, si sic sapis, nam quomodo spiritu Dei aguntur, qui contra spiritum Dei agunt? Si enim vera sunt, quae praemisimus, immo quia indubitanter sunt vera; procul dubio contra spiritum Dei agit, qui aliquid horum contra veritatem attemptat; quoniam ipse est spiritus veritatis. Porro si dicas, quod forsan est alia latens causa, propter quam cedendi voluntas tibi caelitus inspiratur, et nos siquidem respondemus, Tu quomodo scis, quod talis inspiratio sit caelestis? nonne recolis, quod ille gloriosus Pontifex dixerit, cum coepisset viribus corporis repente destitui: Domine si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem, fiat voluntas tua? illius exemplum secutus, qui dixerat: Cupio dissolvi, et esse cum Christo: manere autem in carne necessarium est propter vos. Quia igitur diversas tibi causas sub hac causa distinximus, et propter quam earum cedere desideres, ignoramus; te ipsum tibi duximus committendum, ut de propriae mentis tribunali te iudicans, videas, si sic possis resignandi desiderio satisfacere: ut gregis tibi commissi curam sine culpa valeas declinare. si enim cedendo proficere appetis, tibi soli profectui tuo sine dubio tantum subtrahis, quantum quod impendere poteras aliis, non impendis. quia tunc maiora animae tuae lucra conquires, cum sine tua salute, salutem plurium procurares; potioris est enim meriti se cum Deo quemquam lucri facere, quam salutem propriam querere sine illis, quorum salus ad eius curam noscitur pertinere. Quippe si quantumcumque virtutum flore refulgeas, et in te non habeas caritatem, nihil comproberis habere; sub quo virtutis praetextu deponere quaeris onus sollicitudinis pastoralis; quod vix potest absque iactura deseri caritatis. nulla siquidem maior poterit esse caritas, quam ut animam ponat quis amicis pro suis. Cum autem propter hanc te deceat animam tuam pro subditis tuis ponere; nulla occasione, dummodo proficere ipsis possis, etsi non omnibus, tamen multis ab eorum regimine te convenit excusare. quoniam si laboris causam praetendis, exemplum te apostoli sublevabit, qui suadet tibi laborem huiusmodi non refugere, dum se asserit pro communi salute plus ceteris laborasse. quia licet non sequatur semper laborem effectus nihilominus tamen ipse labor meritorius est apud Deum, iuxta quod legitur. Reddet Deus mercedem laborum sanctorum suorum. Sed esto, quod multum hactenus laboraveris, et bonum certamen certaveris, cum eodem apostolo possis dicere tamen, ut corona tibi iustitiae de reliquo reponatur, cursum te decet perfecti operis consumare, quantum libet enim in angustiar. laboribus, qui comitantur officium pastorale, noctes tibi laboriosas enumeras, et tanquam fatigatus cervus umbram quietis affectes; quantumlibet inter viae calores, angustiarum patriae dilectione traharis, et velut emeritus mercenarius operis tui finem anxius praestoleris: expedit tibi tamen virtutem in infirmitate perficere, ac pugnam tuam perseverantia coronare. Sciensque quod apud extraneum defixeris manum tuam, cum animas tibi commissi gregis in tuam animam suscepisti; non sic debes tibi portum quietis appetere; ut navigantes hactenus tecum filios sine remigis adiutorio patiaris in hoc mari magno, et spatioso cum timore naufragij fluctuare. nec putes, quod ideo Martha malam partem elegerit, quae circa plurima satagebat, quia Maria optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea. Quoniam illa magis licet sit secura, ista tamen magis est fructifera; et licet illa magis sit suavis, ista tamen magis est utilis, cum in fecunditate sobolis lippitudo Liae, Rachelis pulchritudini sit praelata; quamvis simul unum, et contemplativus esse valeas, et activus, legislatoris exemplo, qui nunc ascendebat in montem, ut ibi gloriam domini cum maiori cerneret libertate, nunc vero descendebat in castra, ut cum utilitate necessitatibus populi provideret. Quapropter facilius indulgetur, ut monachus ad praesulatum ascendat, quam praesul ad monachatum descendat. Monemus ergo f. t. et exhortamur attentius per A. s. m. qua. illam vocem Davidicae imprecationis abhorrens, tibique formidans eam per effectum operis adoptari, quae dies impij paucas fieri, ut episcopatum eius alter accipiat, imprecatur; laborem pastoralis regiminis non recuses, iactans in domino tuum cogitatum, nihil contra voluntatem altissimi statuas de te ipso, qui cum te viderit esse populo suo necessarium, forte grave ferret, cum ipsum a te contingeret esse neglectum, ac fortassis ad pedes suos cum Maria sperneret te recipere, qui sibi apud te divertendi speravisses cum Martha sollicita ministrare. Illud quoque te debet fortius in ministrandi proposito stabilire: quia cum hactenus in ecclesia tibi commissa laudabiliter ministrares, si quod absit, alius te cedente minus utilis assumeretur, ad ipsam quietem profecto non parum ab illa quiete, quam appetis, turbareris, cum ubi bene tuum exercueras ministerium, non absque dolore cerneres inutilis ministri defectum. Fieretque in tantum, ut in contemplationis arce tibi deperisse cognosceres, quantum ecclesiae, cui praesides, non sine tua confusione per te subtractum esse videres. Quia vero tam per te, quam per nuntios, et litteras tuas, iam nimis in postulando cedendi licentiam institisti, ecce te tibi duximus relinquendum, ut distinctis tibi causis, propter quas cedere oporteat, vel non cedere; si propter aliquam causam utilem, et honestam in huiusmodi proposito perseveres, de licentia nostra cedas, quod tamen grave nobis plurimum esse noveris, et molestum; aliquin cedendi licentiam auctoritate Ap. tibi scias esse penitus interdictam, quoniam et si pennas habeas, quibus satagas in solitudinem avolare; ita tamen astrictae sunt nexibus praeceptorum, ut liberum non habeas absque nostra permissione volatum. quod si denique tua voluntas te impulerit ad volandum; volumus, et mandamus, ut nostras litteras in audientia tui capituli facias recitari.
NOTE
(1) Ved. Decret. Lib. I Tit. XIX. De renunciat. Cap. 10.