Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XIII – CXXII

Sorleone, e Marino, o Mariano, figli di Barisone Doria da una parte, e il podestà e Comune di Genova dall’altra devengono agli stessi reciproci patti ed accordi contenuti nelle due carte precedenti (N° CXX e CXXI), riguardo ai rispettivi loro dritti e possessioni nel regno di Torres, e Logudoro; e in occasione di questa convenzione sono indicate le terre, ville, ed altri luoghi, che il suddetto Barisone Doria avea già posseduto nelle curatorie della Nurra, Romagna, e Flumenargia, e nell’isola dell’Asinara, ai quali perciò aveano dritto li predetti di lui figli Sorleone e Marino; e si fa dai medesimi esplicita promessa di non edificare castelli, od opere munite di veruna specie presso le sponde del fiume di Flumenargia, dichiarando al tempo istesso di non competer loro veruna ragione di dominio nel porto di Torres, e nei porti dell’Asinara.

(1287, 23 dicembre).

Dai Regii Archivi di Corte di Torino, Ser. 4a N° 20. Lib. Iur. di Genova, pag. 177.

In nomine Domini amen. Domini Enricus Bruxamantica civis Papie potestas Ianue, Obertus Spinula, et Conradus Aurie capitanei comunis et populi Ianuensis nomine et vice comunis et populi Ianuensis de voluntate consensu et beneplacito ancianorum et consiliariorum eiusdem comunis Ianue, quorum nomina scripta sunt per ordinem in cartulario consiliariorum anni presentis comunis Ianue more solito per cornu et campanam convocatorum et congregatorum in ecclesia Beati Laurencii, nec non et ipsi anciani et consiliarii in presentia, consensu, et decreto, et auctoritate dictorum dominorum potestatis, et capitaneorum, nomine et vice dicti comunis et populi Ianue ex una parte, et nobiles viri Sorleonus et Marinus Aurie filii quondam Barixoni (1) nominibus suis propriis ex altera convenerunt, et pepigerunt et pacta et conventionem inter se se dictis nominibus fecerunt intervenientibus etiam solennibus stipulationibus, ac etiam pactis ipsis et conventionibus solenni stipulatione vallatis ut infra. In primis namque dicti potestas, capitanei, anciani, et consiliarii promiserunt et convenerunt predictis Sorleono et Marino, quod dictum comune Ianue vel aliquis pro ipso comuni Ianue non recipiet vel admittet de cetero contra voluntatem dictorum Sorleoni et Marini, vel heredum seu successorum suorum ad habitandum in terris comunis Ianue, quas comune Ianue haberet vel in futurum habebit in Sardinea, videlicet in toto iudicatu turritano sive Logodorio, aliquem hominem liberum vel servum, cuiuscumque sexus, status, vel conditionis existat de terris et possessionibus infrascriptis in possessionem quarum reduci debent dictus Sorleonus et Marinus, quando comune Ianue possessionem ipsarum recuperaverit, seu habuerit vel alia persona pro ipso comuni, si ipsas terras et possessiones quondam Barixonus Aurie pater eorum possidebat ante tempus treugue et tempore ipsius treugue, que olim facta fuit inter ipsum et homines Sassari, de qua treugua est instrumentum factum manu Frederici de Landis notarii anno ab incarnatione Domini millesimo ducentesimo, septuagesimo octavo, indicione sexta, die quintadecima kalendas decembris (2). Que terra et possessiones sunt iste. Primo castrum Montisdragoni cum tertia parte curatorie de Nurra, et cum villa de Cherchi. Item tertia pars unius iardini in villa de Geriti in Romagna. Item ville, que vocantur Ardo, Save, Taberna Lenza, Lequilo et Genani, que sunt in curatoria de Flumenargi, cum iuribus predictorum omnium. Item vinea, que est in territorio Sassari quam dicitur dictum quondam Barixonum emisse a Simone de Cumis. Item de insula Asinaria in tantum et eatenus quantum contingere debere videbitur predictos Sorleonum et Marinum (3), salvo tamen quod per predicta non intelligatur, nec posset intelligi nec deberet quod ipsi ius aliquod haberent vel habere deberent in portu turritano vel iurisdicione seu iuribus ipsius, vel etiam in ipso loco, qui appellatur Turre, nec in flumine seu ripis fluminis sive aque Flumenargi; nec etiam deversus Turre sive portum turritanum citra versus dictum portum per miliare unum prope portum Turris in omni parte, excepto deversus dictum flumen, ita quod ultra flumen dictum miliare comune versus Nurram habere non debeat, quod miliare debeat computari et intelligi in mille astis mensurandis ad astam de palmis quindecim ad palmum canne Ianue, taliter etiam, quod predicti Sorleonus et Marinus nullatenus facere possint aliquam fortiliciam, vel aliquod edificium in ripis dicti fluminis vel aliqua ipsarum, nec prope ipsum flumen aliquam forteliciam seu castrum per unum miliare, nec etiam intelligantur nec posset intelligi nec deberet, quod ipsi ius aliquod haberent, vel habere deberent in portu Asinarie, vel in aliquibus aliis portubus. Sed debeant ipsa omnia et litora maris pertinere et pertineant ad comune Ianue, non obstantibus supradictis. Salvo etiam quod in predictis terris et possessionibus, in quarum possessionem restitui debent dicti Sorleonus et Marinus, non fiat nec fieri debeat per ipsam restitutionem preiudicium aliquod alicui ecclesie vel alicui singulari persone civi vel districtuali Ianue vel filio Ianuensis. Item si aliquis ex dictis hominibus dictarum terrarum seu possessionum in possessionem quarum restitui debent predicti Sorleonus et Marinus inveniretur habitare in dictis terris comunis Ianue vel aliqua earum teneatur comune Ianue ad requisitionem ipsorum de Auria et cuiuslibet eorum ipsum licentiare et expellere de dictis terris comunis Ianue, et hoc intelligatur de illis hominibus, qui venissent ad habitandum in dictis terris comunis Ianue a millesimo ducentesimo octuagesimo secundo citra vel de cetero venirent; versavice predicti Sorleonus et Marinus convenerunt et promiserunt predictis dominis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine et vice comunis Ianue et populi quod ipsi aut heredes vel successores eorum et cuiuslibet eorum aut aliquis ex predictis non recipient vel admittent de cetero ad habitandum in terris et possessionibus predictis in quarum possessionem restitui debent vel aliqua earum vel in aliqua alia terra, quam in futurum haberent ipsi vel aliquis eorum vel heredes et successores eorum vel alicuius eorum in Sardinea videlicet in toto iudicatu turritano sive de Logodorio, aliquem hominem leberum vel servum cuiuscumque sexus, status, vel condicionis existat dicti comunis Ianue vel de terris aliquibus ipsius comunis Ianue, quas haberet vel in futurum habebit in Sardinea dictum comune Ianue sive aliqua alia persona pro ipso comuni Ianue absque voluntate comunis Ianue ipsius. Et si aliquis ex dictis hominibus iamdicti comunis Ianue inveniretur habitare in dictis terris et possessionibus, in quarum possessionem restitui debent ipsi de Auria vel aliqua earum, teneantur ipsi Sorleonus et Marinus, et quilibet eorum et heredes eorum et cuiuslibet eorum ad requisitionem comunis Ianue, vel illius, sive illorum, qui esset sive essent in Sardinea in predictis terris vel aliqua earum pro dicto comuni Ianue, ipsum licentiare et expellere de dictis terris et possessionibus, in quarum possessionem restitui debent ipsi de Auria, et de qualibet earum. Et hoc intelligatur de illis hominibus tantum, qui venissent ad habitandum in ipsis terris proxime dictis a millesimo ducentesimo octuagesimo secundo citra, vel de cetero venirent. Item promiserunt et convenerunt dicti Sorleonus et Marinus predictis dominis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine et vice dicti comunis Ianue, quod ipsi Sorleonus et Marinus vel aliquis eorum vel heredes aut successores eorum et cuiuslibet ipsorum per se vel per alium non ement vel titulo vel modo aliquo acquirent aliquam, seu aliquas terras, villas, vel castra seu iurisdicionem aliquam hominum in Sardinea de terris predictis villis aut castris, que et quas comune Ianue haberet vel in futurum habebit in Sardinea sine voluntate et consensu dicti comunis Ianue, que voluntas comunis Ianue intelligatur tunc demum si due partes consiliariorum consilii maioris Ianue hoc consenserit, declarando voluntates eorum ad lapillos albos et nigros, et non aliter. Item concesserunt et convenerunt dicti Sorleonus et Marinus predictis dominis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine dicti comunis Ianue, et nomine singularium personarum civitatis Ianue et districtus et omnibus qui pro Ianuensibus haberentur seu etiam appellarentur, et omnium hominum, et singulorum comunis Ianue quod universi et singuli dicti homines possint in omnibus terris et portubus predictorum Sorleoni et Marini, et cuiuslibet eorum quos haberent vel in futurum habebunt ipsi vel heredes eorum vel alicuius eorum in Sardinea uti applicare et morari cum quolibet ligno vel sine ligno sani et naufragi, ire, exire, et reddire, et negociari et mercari et quodlibet comercium exercere sine aliquo deveto vel impedimento, et sine aliqua dacita impositione vel exactione, ita quod predicti Ianuenses et districtuales et homines et qui pro Ianuensibus appellarentur, et res eorum seu quas secum haberent vel acquirerent aliquo modo ab omni, et qualibet dacita impositione et exactione, pedagio, et toloneo, et alio quocumque gravamine quocumque nomine censeatur, tam in dictis terris, quam portubus, quas seu quos haberent, vel in futurum habuerint predicti Sorleonus, et Marinus, vel aliquis eorum vel successores eorum et cuiuslibet ipsorum in Sardinea sint penitus liberi et immunes, promittentes dicti Sorleonus et Marinus per se et heredes et successores ipsorum et cuiuslibet eorum predictis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus ut supra quod non imponent vel imponi colligi seu exigi pacientur a predictis Ianuensibus, et hominibus, et qui pro Ianuensibus haberentur seu appellarentur, vel aliquo eorum aliquam dacitam exactionem vel impositionem pedagium vel gravamen aliquod quocumque nomine censeatur ut supra predictos vel aliquem seu aliquos ipsorum vel super contrahentem vel contrahentes cum eis vel aliquo ipsorum vel super res alicuius eorum vel cum eis vel aliquo eorum contrahentium pro ipsis rebus vel occasione ipsarum super quibus contraheretur, seu contrahi intenderetur. Item ex pacto adhibito in predictis concesserunt predictis dominis potestati capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine comunis et hominum Ianuensium quod in omnibus terris, quas predicti haberent vel in futurum habebunt ipsi vel aliquis eorum possit comune Ianue habere consulem vel consules seu rectorem sive presidem vel magistratum unum vel plures, qui de omnibus causis tam civilibus quam criminalibus cognoscant, definiant et exequantur libere inter ipsos Ianuenses sine eo quod ipsi vel aliquis eorum vel successores eorum vel alicuius eorum vel aliqua alia persona pro eis, vel aliquo eorum possint se intromittere de ipsis aliquo modo. Sed ipsis consulibus, rectoribus, sive presidibus vel magistratibus dabunt opem et ausilium in predictis. Et si aliquis Ianuensis conveniatur ab aliquo Sardo vel alia persona de terra predictorum de Auria vel alicuius eorum vel alia, Ianuenses non teneantur respondere sub examine alicuius ex curiis ipsorum vel alicuius eorum, sed sub dictis consulibus, rectoribus, sive presidibus Ianuensibus, ita quod actor sequatur forum rei, salvo de homicidiis, et occasione homicidiorum que facta fuerint in terris ipsorum nobilium per aliquem Ianuensem seu Ianuenses in aliquem hominem dictorum nobilium quorum tantum cognitio et definitio pertineat ad dictos nobiles de Auria. Qui etiam consules seu rectores presides sive magistratus Ianuensium si contingat aliquem vel aliquos Ianuenses, seu qui pro Ianuensibus distringantur decedere in terris ipsorum nobilium de Auria, vel aliqua ipsorum, vel alicuius eorum possint libere bona merces et res ipsorum decedentium ut superius dictum est accipere et de ipsis facere secundum quod ex forma capitulorum Ianue fieri consuevit de rebus Ianuensium decedentium extra Ianuam in diversis mundi partibus absque gravamine vel impedimento aliquo ipsorum nobilium et cuiuslibet eorum vel alteri pro eis vel aliquo eorum. Insuper predicti Sorleonus et Marinus ex causis predictis cum ita actum fuerit in predictis, et quia comune Ianue non aliter condescendisset ad ea que fieri et observari debebunt in compositione et conventionibus, que fieri debent seu sperantur inter comune Ianue et comune Pisarum, et predictorum nobilium de Auria multum interest, quod predicte compositiones et conventiones fieri debeant propter multa comoda et securitates que et quas inde consequentur ipsi nobiles de Auria pro ut ipsi confitentur cesserunt et mandaverunt ad maiorem cautelam comunis Ianue predictis dominis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine comunis Ianue, omnia iura, raciones, et actiones utiles et directas reales et personales, et mixtas, que et quas habent ipsi vel aliquis eorum vel eis seu alicui eorum competunt vel competere possunt, vel unquam competierunt quocumque modo vel iure in terris, castris, seu villis, iurisdicionibus, pascuis, nemoribus, contilibus, segnoriis, servis, et ancillis portu turritano, et aliis portubus, et quibuscumque aliis que pervenire debent, seu pervenient ad comune Ianue in iudicatu turritano sive regno Logodorii, ex forma pacis et pactorum seu conventionum que fient, seu fieri sperantur inter comune Ianue ex una parte, et comune Pisarum ex alia, salvis his de quibus supradictum est, ipsos debere restitui in possessionem; ita ut ipsis iuribus dictum comune Ianue uti possit, agere, experiri, petere, defendere, et omnia demum facere que ipsi facere possent vel unquam melius potuerunt, constituentes dictos dominos potestatem, capitaneos, ancianos, et consiliarios nomine dicti comunis, et per eos dictum comune Ianue in predictis procuratores et procuratorem, ut in rem dicti comunis. Et etiam remiserunt predictis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine comunis Ianue, omnia iura, raciones, et actiones utiles et directas reales et personales et mixtas que et quas habent ipsi vel aliquis eorum vel eis, seu alicui eorum competunt vel competere possunt vel unquam competierunt quocumque modo vel iure in predictis, vel aliquo predictorum, facientes de predictis omnibus eisdem dominis potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine dicti comunis finem et remissionem omnimodam, et pactum de non petendo, promittentes et eisdem potestati, capitaneis, ancianis, et consiliariis recipientibus nomine dicti comunis quod nullo tempore ipsi vel aliquis eorum, vel aliquis habens causam ab eis vel aliquo eorum movebunt controversiam vel requisitionem facient vel impedimentum prestabunt contra comune Ianue, vel in preiudicium dicti comunis in predictis vel aliquo predictorum, salvo et expressim dicto, quod si comune Ianue alienaret vel transferret modo aliquo predicta vel aliquod ex predictis in aliquam personam vel universitatem preter quam in personam, que esset civis Ianue oriunda ex civitate Ianue vel districtu ipsa vel eius pater quod non obstantibus supradictis vel aliquibus eorum in his que alienarentur vel transferrerentur in alium quam civem Ianuensem et oriundum ipse vel eius pater ex Ianua vel districtu salva sint, et esse intelligantur in ipsum casum et eventum, et ex tunc omnia iura predictis nobilibus de Auria et cuilibet eorum et sint in eo statu quo erant ante confectionem presentis instrumenti, et tali pacto, modo, et condicione facta intelligantur predicta de predictis cessionibus iurium. Et salvo etiam quod dicte iurium cessiones facte per dictos nobiles ut supra locum habeant et facte esse intelligantur postquam comune Ianue habere ceperit villam de Sassaro. Que omnia et singula supradicta dicte partes dictis nominibus promiserunt invicem attendere, complere, et observare, et in nullo contrafacere vel venire. Alioquin penam dupli de quanto et quociens contrafieret vel non observaretur dicte partes inter se invicem stipulantes promiserunt ratis semper nichilominus manentibus omnibus et singulis supradictis. Et proinde et predictis omnibus et singulis attendendis et observandis obligaverunt dicte partes inter se invicem pignori, videlicet dicti domini potestas, capitanei, anciani, et consiliarii bona omnia dicti comunis que per capitulum obligari non prohibentur, et dicti Sorleonus et Marinus bona sua habita, et habenda. Et confitetur dictus Marinus se maiorem esse annis decem et septem, et iuravit, tactis sacrosanctis scripturis, predicta omnia et singula attendere, complere, et observare, et in nullo contrafacere vel venire. Et fecit predicta consilio dominorum Oberti, et Babilani Aurie quos suos propinquos, et consiliatores elegit et appellavit. Insuper dictus dominus Enricus Bruxamantica civis Papie potestas Ianue, et dominus Gracius de Cuchis civis Pergamensis consul Ianue de iusticia deversus civitatem et quilibet eorum in omnibus et singulis supradictis coram ipsis insinuatis et publicatis suam auctoritatem et decretum causa cognita interposuerunt, laudantes, statuentes, et decernentes omnia et singula supradicta obtinere debere perpetuam firmitatem, et non posse infringi vel revocari aliqua racione vel iure.

Actum Ianue in ecclesia Sancti Laurentii, testes predicti consiliatores, et Precivalis de Baldizono iudex qui dictavit dictum instrumentum, Simon Canzelerius et Marinetus de Marino iurisperiti, Enricus Dardella, et Guillelmus Gandulfi notarii, anno dominice nativitatis millesimo ducentesimo, octuagesimo septimo, die vigesima tercia decembris inter primam et terciam, indicione quinta decima.

Ego Iacobus de Bennesia notarius sacri imperii rogatus scripsi.

(1) Barisone Doria era figlio di Daniele (o Manuele) di Andrea Doria, genero costui di Barisone II re di Torres. Alla data della presente convenzione egli era già morto, perciocchè Sorleone e Marino Doria si dicono filii quondam Barixoni. Vivea però nel 1278 (Ved. not. seg.), e forse anche nel 1283.

(2) Quest’atto di tregua del 17 novembre 1278 tra Barisone Doria e gli uomini di Sassari, che tanta luce avrebbe sparso sulle vicende storiche dell’antico giudicato di Torres, dopo la uccisione di Michele Zanche, fu ripetutamente, assiduamente, e diligentemente da noi ricercato negli archivi, sia del municipio di Sassari, che di Genova, e di Pisa; ma non ci fu dato di poterlo rinvenire. Ci confermiamo per altro nella opinione già da noi manifestata (Codice degli statuti della repubblica di Sassari, pag. X. not. 2a), che questo Barisone Doria sia stato appunto quel prossimano di Brancadoria, di cui parla Dante (Infern. Cant. XXXIII), che il tradimento insieme con lui fece, uccidendo nel 1275 il suddetto Michele Zanche, ultimo regolo di Torres.

(3) I luoghi già posseduti da Barisone Doria prima della tregua, e all’atto della tregua con gli uomini, ossia col comune di Sassari, ed ai quali per conseguenza pretendevano aver dritto li di lui figli Sorleone e Marino, o Mariano, erano i seguenti: il castello di Mondragone con la terza parte della Curatoria della Nurra, e con la villa di Cherchi; la terza parte di un giardino nella villa di Gerito in Romangna (propr. Romangia), le ville di Ardo, Save, Taberna-lenza, Lequilo, e Genani nella Curatoria di Flumenargia; una vigna nel territorio di Sassari, che fu già di Simone de Cumis; e dippiù una parte (che non è determinata nell’atto) dell’isola dell’Asinara, aggiacente alla Sardegna. Le ville poc’anzi indicate si trovano menzionate frequentemente negli antichi Statuti del comune di Sassari; e i loro nomi sopravvivono ancor’oggi alla materiale distruzione delle medesime. Le Curatorie della Nurra, e di Flumenargia pervennero per intiero al detto comune di Sassari, il quale, dopo la conquista dell’isola fatta dai re di Aragona, le ritenne come feudatario, ma in franco e libero allodio, e perciò si intitola nei suoi atti Barone della Nurra, e di Flumenargia. Deve notarsi, che una terza parte della Curatoria della Nurra, e una terza parte del giardino di Gerito fu già di Barisone Doria. Un’altra terza parte di queste medesime possessioni era spettata a Gavino,  ed a Petrino Doria, e quindi n’ebbero la metà (ossia la sesta parte di tutta la Curatoria) i rispettivi loro figli Percivalle, Antonio, Manuelle, Andriano, e Giovannino Doria (Ved. infr. docum. N° CXXIII e N° CXXIV). Non si ricava dalla presente convenzione del 23 dicembre 1287, né dalle altre quattro della stessa data, a chi appartenesse in quel tempo l’altra terza parte; ma forse n’era già padrone fin da allora il comune di Sassari. E neppure si trova nei suddetti atti quale sia stata l’origine di tanti possedimenti dei Doria nel giudicato Turritano, se cioè fossero loro pervenuti per dritto ereditario, come a discendenti da Andrea Doria marito di Susanna di Lacon, figlia di Barisone II di Torres, ovvero in forza della concessione o privilegio del 1° aprile 1238, di cui si fa ricordo nel documento N° CXXI. – Deve notarsi eziandio la cura gelosa che ponea il comune di Genova nel far dichiarare dai Doria il nessun loro dritto nel porto di Torres, e nei porti dell’Asinara, e nel far promettere ai medesimi, che non erigerebbero castelli, o fortezze lungo le sponde del fiume di Flumenargia, perché ciò addimostra com’esso pretendesse, o sperasse avere il dominio esclusivo di quei porti, e di quel fiume; dominio che spettava al comune di Sassari, il quale lo difese virilmente, finché obbligò i Genovesi a scendere agli accordi contenuti nell’atto di convenzione del 24 marzo 1294 (Ved. infr. cart. N° CXXXV).