Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XII – CXXXVI

Convenzione fra Comita II re di Torres e Mariano suo figlio da una parte, e i consoli del comune di Genova dall’altra.  Quelli si obbligano di giurare la cittadinanza di Genova, di pagare le collette, di proteggere i Genovesi nelle loro terre, di permettere la libera estrazione del sale, di non accogliere i Pisani ecc. ecc. Questi dal loro canto si obbligano di proteggerli, di permettere loro libero commercio nella città, distretto e luoghi dipendenti da Genova, di non far pace co’ Pisani senza il loro concorso, ecc. ecc., con vari altri patti vicendevoli menzionati nell’atto.

(…(1)).

Dai Regii Archivi di Corte di Torino, Lib. Iur., pag. 103 v.

In nomine Domini amen. Nos Comita Dei gratia iudex Turritanus et Maringnanus pater et filius (2) per nos et ceteros filios nostros, una promittimus tibi Ansaldo Guaraco legato comunis Ianue, recipienti nomine ipsius comunis, quod amodo erimus cives Ianue et compagnam et civilitatem Ianue iurabimus in ordinatione consulum comunis Ianue, qui modo sunt vel pro tempore fuerint, seu potestatis comunis Ianue qui pro tempore fuerit, hoc sane intellecto, quod propterea non cogamur civitatem Ianue habitare, et insuper pro libris viginti milibus expendemus in posse comunis Ianue, quemadmodum ianuenses cives expendunt, vel expendiderint de suo posse, et collectam inde dabimus que pro tempore super immobili civium Ianue imposita fuerit colligenda, quandocumque a consulibus, vel potestate comunis Ianue, qui pro tempore fuerit per se vel nuncium suum fuerit requisita (3). Universos homines Ianue et de districtu Ianue, et specialiter castri Bonifacii de cetero personis et rebus ubique mari, terra et aqua, sanos et naufragos salvabimus et custodiemus per nos et homines nostros, et defendemus in tota terra nostra quam hodie habemus et de cetero acquisierimus contra omnes personas. In tota terra nostra et districtu quam hodie habemus et de cetero acquisierimus, eos libere uti, et negociari permittemus, nec eos ulla dacita vel exactione, seu super impositione alicuius rei gravabimus vel gravari faciemus seu modo aliquo permittemus, nullum devetum faciemus vel fieri faciemus seu concedemus, quin homines Ianue et de districtu Ianue, et presertim castri Bonifacii, libere et absque ullo impedimento emere et extrahere possint de tota terra et districtu, quam hodie habemus et de cetero acquisierimus Ianue et in districtu Ianue, et ad Bonifacium deferendum quicquid velint, nec eos aliquid emere vel vendere contra eorum voluntatem cogemus. Salem vero de terra nostra, quam hodie habemus et de cetero acquisierimus, hominibus Ianue et de districtu Ianue et castri Bonifacii absque ulla dacita vel ductu extrahere concedemus, excepto de iudicatu Turritano (4). Item promittimus tibi, quod si partem Arboree que fuit Hugonis de Basso conquirere et habere poterimus, pro parte ipsa dabimus annuatim comuni Ianue libras centum. Et si pro militibus vel cum militibus qui de Ianua ad nostrum servicium transfretabunt totam Sardineam, vel aliquod iudicatum. Sardinee conquisierimus dabimus vel dari faciemus eidem comuni medietatem totius terre acquisite, vel expensas factas ab ipso comune in ipsis militibus (5). Item promittimus quod nullum lignum apud nos et in tota terra nostra, quam hodie habemus et de cetero acquisierimus, honus aliquod levare, vel habere permittemus donec naves ille que de Ianua detulerint milites nostros sufficienter honus habuerint, ad hoc habendum opem et consilium nostrum efficaciter tribuemus, hoc sane intellecto quod Sardi dare debeant de rebus suis in navibus ipsis delatis pro quolibet centanario tantum quantum dederit Ianuensis et non plus, Pisanis quoque et universis inimicis ianuensis civitatis, quos hodie habet vel de cetero habebit nullum receptaculum dabimus vel dari faciemus, seu modo aliquo consentiemus, nec eos in tota terra nostra quam hodie habemus et de cetero acquisierimus venire neque necessaria aliqua suscipere, vel inde extrahere per se vel alteram personam ullatenus concedemus, nullam pacem nec treguam seu concordiam faciemus cum Pisanis seu comunitate aliqua seu persona, quin homines Ianue et de districtu Ianue et terra ipsorum per nos in ipsa ponantur et pacificentur, si in ea esse voluerint. Si vero in ipsa essa recusaverint, nichilominus ea que eis convenimus et promisimus suo robore existentia inconcussa servabimus, et servari faciemus. Concedimus siquidem quod homines Ianue et de districtu Ianue in tota terra nostra quam habemus et de cetero acquisierimus consules habeant, ex se ipsis ad audiendas et diffiniendas causas et lites, que inter eos vertentur. Et si forte inter Ianuenses et Sardos et converso questio verteretur, una nobiscum consules ipsi questionem ipsam et litem audire debeant et difinire. Si contingerit, quod aliquis Ianuensis vel de districtu Ianue in tota terra nostra et districtu quam hodie habemus et de cetero acquisierimus testatus vel intestatus decedat, omnia bona ipsius que poterimus invenire, nuncio vel nunciis ianuensium consulum de comuni liberari et consignari faciemus, vel inde faciemus secundum voluntatem defunti, nec aliter de rebus defuncti nos intromittemus. Si vero naufragium passus fuerit, nos ad res ipsius recuperandas bona fide opem et consilium nostrum prestabimus, et que recuperari poterunt eidem cuius fuerit faciemus in integrum liberari deficiente ipso nuncio comunis Ianue ut dictum est, homines quoque nostros cogemus, quod nullam rassam in comparandis rebus ianuensibus aut in rebus suis vendendis aliquatenus faciant vel componant, predicta vero debent iuramento firmari, de quinque in quinque annis, per supradictum iudicem, et eius filios habentes ab annis quatuordecim supra, et eorum archiepiscopos et episcopos atque liberos eorum (6). Si tamen a consulibus vel a potestate comunis Ianue qui pro tempore fuerint requisitum. In nomine Domini amen. Nos consules comunis Ianue Philipus Embriacus, Raimundus de Volta, Symon de Bulgaro Precival Aurie, Romus Oberti Spinule et Lanfranchus de Turca pro comuni Ianue, et nomine ipsius comunis, de beneplacito quoque et auctoritate consiliatorum nostrorum, promittimus tibi Oberto Spinule nuncio Comite iudicis Turritani, et eius filii Marignani, super hoc constituto, recipienti nomine ipsorum, ac ceterorum filiorum suorum, quod eos de cetero habebimus et recipiemus in cives et consuetudinem bonorum civium tam preteritorum quam presentium. Universos homines suos et de eorum districtu de cetero personis et rebus ubique mari et terra et aqua sanos et naufragos salvabimus et custodiemus per nos et homines Ianue, et de districtu Ianue, quod hodie habet vel de cetero habebit contra omnes personas. Res quoque et avere prefati iudicis et filiorum eius ubique et in Ianua et eius districtu, per nos et homines nostri districtus salvum habebimus per omnia et securum. In Ianua et in districtu Ianue quod hodie habet vel de cetero habebit homines prefati iudicis Turritani et filiorum eius libere uti et negociari permittemus, nec eos ulla dacita vel exactione seu superimpositione alicuius rei gravabimus, vel gravari faciemus, seu modo aliquo permittemus salvis in racionibus vicecomitum atque cabelle. Si forte ipsi homines sui salem Ianuam mitterent, vel defferrent, nullum devetum faciemus vel fieri faciemus seu concedemus, quin homines prefati iudicis Turritani, et filiorum eius libere et absque ullo impedimento emere et extrahere possint de Ianua et eius districtu, quod hodie habet et de cetero habebit, ad terram iam dicti iudicis et filiorum eius deferendem quicquid velint, nec eos aliquid emere vel vendere contra eorum voluntatem cogemus. Item promittimus quod quotiens prefatus iudex vel nuncius eius et filiorum suorum milites vel gentem ad defensionem terre sue et recuperationem illius quam Pisani ei abstulerunt, nec non et ad Pisanos de Sardinea removendos voluerit transfretare, nos ipsis militibus et genti quamdiu steterint in Ianua, et deinde usque ad terram illam ubi descenderint in Sardineam, passagium et expensas victus dari de proprio faciemus. Homines Ianue et de districtu Ianue cum negociationibus suis, que tamen in Sardineam necessarie videantur, quandocumque et quotiescumque voluerint, ad terram vel terras prefati iudicis et filiorum eius licenter ire et absque impedimento aliqio permittemus ex quo  si qui milites iudicis et filiorum eius transfretare voluerint, nobiscum fuerint concordati, si milites tamen vel gens aliqua ad eorum servicium tunc debuerit transfretare immo ipsis concordatis dabimus operam et studium bona fine quod per homines Ianue de districtu Ianue ad terram vel terras ipsorum negociatio ad sufficientiam defferatur.

Nullam pacem nec treguam seu concordiam faciemus cum Pisanis vel comunitate aliqua seu persona, quin iamdictus iudex Turritanus et eius filii et homines et terra eorum per nos in ipsa ponantur et pacificentur si in ea esse voluerint. Si vero in ea esse recusaverint nichilominus ea que eis convenimus et promisimus suo robore existentia inconcussa servabimus et servari faciemus. Si contingerit quod aliquis homo ipsius iudicis vel filiorum eius in Ianua vel eius districtu, quod hodie habet et de cetero habebit testatus vel intestatus decedat omnia bona ipsius que poterimus invenire, nuncio vel nunciis ipsius vel ipsorum liberari et consignari faciemus, vel inde faciemus secundum voluntatem defuncti, nec aliter de rebus defuncti nos intromittemus. Si vero naufragium passus fuerit, nos ad res ipsius recuperandas bona fide opem et consilium nostrum prestabimus, et que recuperari poterunt, eidem cui fuerint faciemus in integrum liberari deficiente ipso nuncio ipsius vel ipsorum sicut supradictum est. De lamentationibus illis, quas apud nos fecerint homines iudicis Turritani, vel filiorum eius racionem infra quadraginta continuos dies bona fide sine fraude faciemus, vel fieri faciemus, nisi quantum iusto Dei impedimento, aut licentia conquerentis, aut per dilationem legitime datam remanserit. Homines Ianue et de districtu Ianue quando se expedierint iuramento cogemus quod nullam rassam in comparandis rebus Sardorum, aut in rebus suis vendendis aliquatenus faciant vel componant. Consules quoque comunis Ianue vel potestates post nos intraturos iuramento cogemus quod predicta sicut et nos tenemur attendere et observare et nullatenus contravenire teneantur, et quod alios post se venturos inde iuramento compellant, et ipsi alios, et sic per temporis successionem usque in perpetuum, quamdiu iam dictus iudex et filii eius duraverint. De quinque vero in quinque annis renovabuntur iuramenta huius conventionis tam per consules seu potestates comunis Ianue, qui pro tempore fuerint, quam per eorum consiliatores et per cintracum in publica concione super animam populi si tamen a iudice vel a filiis eius fuerit requisitum.

Atto Placentinus notarius sacri palatii prescriptum exemplum transcripsi et exemplificavi ab autenticis publicis in eadem carta scriptis duobus sigillis plumbeis pendentibus sigillatis, in uno quorum episcopi ymago ab umbilico superius, dextera manu signantis et leva ut videbatur librum tenentis, et erant in medio ipsius sigilli infra interiorem circulum littere tales, videlicet S. Silius, et in eius circumscriptione erat crux et littere tales Ianuensis Archiepiscopus ab alia vero parte eiusdem sigilli erat crux et littere tales, scilicet Civitas Ianuensis. In altero vero dictorum sigillorum erant circuli duo, et in exteriori erant aures hominis, et in medio intra circulum interiorem erat forma oculorum, nasi et oris, et in exteriori similiter erat guturis forma: ab altera quoque parte eiusdem sigilli erant similiter circuli duo, et in medio ipsorum circulorum erant puncti: in medio quoque ipsius sigilli erat crux et littere tales: Comita Rege, sicut in eis vidi et legi, nichil addito vel dempto, preter forte litteram vel sillabam, titulum seu punctum, et hoc causa abreviationis vel melioris lecture, titulos in litteras, vel litteras in titulos permutando, ad que exempla corroboranda iussu domini Pegoloti Uguezonis de Girardinis Ianuensium potestatis subscripsi, autenticavi, et redegi in publicam formam.

NOTE

(1) Sebbene la presente convenzione non abbia data, tuttavia è assai probabile che abbia avuto luogo nel 1191, in surrogazione di quella fatta nel 10 giugno dello stesso anno da Costantino II re di Torres, la quale per la di lui morte accaduta poco dopo non potè avere la sua esecuzione.

(2) Comita II era figlio di Gonnario II re di Torres, e di Elena Gunale o de-Thori. Succedette nel regno al suo nipote Costantino II morto senza prole. Ebbe in moglie Spella di Arborea, da cui gli nacque tra gli altri figli Mariano (che qui è chiamato Marignano), che fu da lui associato al trono, e gli succedette poi col nome di Mariano II. Fu acerbo nemico dei Pisani, ardente fautore dei guelfi, ed eccitato da Papa Innocenzo III mosse guerra a Lamberto di Pisa, che avea usurpato gli stati di Gallura a pregiudizio della figlia unica di Barisone, sola e legittima erede dei medesimi. (Per le altre sue gesta ved. Tola, Dizion, biogr. dei Sardi illustri, Vol. I, pag. 223-24).

(3) Comita e Mariano promettono di ascriversi alla cittadinanza genovese, e di giurarla, a condizione però di non essere obbligati ad abitare la città di Genova. Si obbligano bensì di spendere nella medesima lire ventimila all’anno, e di pagare la colletta sopra gli immobili, come gli altri cittadini genovesi, senza però indicarne l’ammontare.

(4) La libera estrazione del sale, senza pagamento di dazio, si estendeva a tutti i luoghi soggetti e dipendenti da Comita e da Mariano, ma non alle marine e alle spiaggie comprese nella circoscrizione del giudicato di Torres (excepto de iudicatu Turritano). Quivi la estrazione del sale era sottoposta a dazio a favore del sovrano del luogo.

(5) Da questo tratto della convenzione si ha una prova delle ambiziose mire di Comita e di Mariano da una parte, e del comune di Genova dall’altra. Imperocchè i primi si obbligano di pagare ai Genovesi lire cento all’anno, laddove riescano ad impadronirsi di quella parte del regno di Arborea, che fu già di Ugone di Bas (cioè del padre, che fu il primo di questo nome), e di dividere per metà co’ Genovesi medesimi, o la Sardegna, o quei giudicati dell’isola, che riuscissero a conquistare col loro aiuto.

(6) Sono notevoli per la loro importanza i patti riguardanti la istituzione di consoli genovesi nel giudicato Turritano per decidere le controversie dei loro concittadini, l’abolizione del dritto di albinaggio sulle successioni testate o intestate, e la rinunzia a qualunque lucro sopra i beni e gli effetti dei naufraghi. Ciò prova, che la civiltà e la umanità cominciavano a penetrare nei costumi delle parti contraenti.