Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XII – CXXXV

Atto di convenzione seguita tra Costantino II re di Torres e il comune di Genova, con la quale i contraenti si obbligano reciprocamente di salvare e proteggere nei rispettivi loro stati i cittadini genovesi e i sudditi turritani, di lasciar loro piena libertà di commercio, senza pagamento di dazio alcuno, di assegnargli le aree o i locali necessarii per la propria abitazione e per l’esercizio della mercatura, di rendere ai medesimi la dovuta giustizia, di aiutarsi a vicenda nelle guerre contro i Pisani e contro gli altri regoli dell’isola, e segnatamente contro quello di Arborea, laddove non soddisfacesse ai suoi debiti verso il comune di Genova, e di comprendersi vicendevolmente nelle paci e nelle concordie, che l’uno o l’altro di essi stringesse con dinasti cristiani o saraceni (1).

(1191, 10 giugno).

Dai Regii Archivi di Corte di Torino, Lib. Iur., pag. 102 v.

In nomine Sancte et individue Trinitatis ac Victorie triumphalis amen. Ego Constantinus Dei gratia Turritanus iudex filius quondam Baresoni iudicis Turritani convenio et promitto tibi Streiaporco legato Ianuensis urbis per me et homines terre mee salvare et manutenere universos Ianuenses et homines districtus Ianue in rebus et personis sanos et naufragos terra et aqua in tota terra et iudicatu meo, et ubicumque posse habeo vel habuero, et per universos homines terre mee salvos et securos eos manere faciam, et ab eis omnem vim et iniuriam propulsabo bona fide, et specialiter ab universis Pisanis, contra quos eos semper manutenere et protegere tenebor, et eorum bona. De universis lamentationibus, quas homines ianuenses vel de districtu Ianue fecerint in terra mea et iudicatu meo contra Pisanum aliquem vel de districtu pisano, aut contra aliquem hominem terre mee ante maiores de portu terre mee, quos propterea constituam et iurare faciam, de plena eius iusticia exhibenda eis iusticiam fieri faciam ab ipsis maioribus infra viginti dies continuos, aut ante si potero bona fide. Qui si iusticiam eis non fecerint, aut ipsi Ianuenses ad me appellare voluerint, ego placita illa diffiniam et iudicabo secundum quod melius michi et racionabilius visum fuerit, secundum bonos usus terre mee (2), nisi quantum iusto Dei impedimento remanserit, aut licentia conquerentis; si iustum Dei emerserit impedimentum eo tamen facto pariter tenebor usque ad completam iusticiam. Universas negociationes totius iudicatus et terre mee libere et expedite concedo Ianuensibus, et hominibus districtus Ianue sine omni dricto et exactione, loca quoque convenientia in quibus mansiones et domos hedificare possint eis concedam et consignabo quibus se recipere cum mercationibus suis, et manere possint. Quando ianuensis consul vel consules seu legatus vel legati ascenderint in Sardineam cum galea vel galeis contra Pisanos vel iudicem Arborensem, si conventionem eis factam non observaret, tenebor eos adiuvare cum gente mea per bonam fidem usque ad finem ipsius negocii, et donec universa debita ab eo fuerint consecuti contra omnes personas, que eis contrarie extiterint, et universis victualia dabo vel dare faciam, et equos militibus, quos propterea ducent; ita demum ut milites adducant, secundum quod nobis et consulatui Ianue visum fuerit expedire. Si guerra vel guerre in Sardineam aut pro facto Sardinee inter Ianuenses et Pisanos emerserit, vel Pisani eis guerram fecerint, vel aut inter ipsos Ianuenses, et iudicem Arborensem, aut aliquem iudicem Sardinee guerra emergeret, excepto marchione qui iudex Calaritanus est (3), cum quo pacem firmam habeo, et habere cupio, nisi pristinam michi pacem fregerit, eos per bonam finem adiuvare tenebor cum hominibus terre mee, usque ad finem ipsius guerre vel guerrarum, nec ex ipsa guerra vel guerris pacem vel finem aut pactum ullum faciam sive fieri faciam sine consulibus et comune Ianue, et eorum concordia, aut eorum certo misso litteras comuni sigillo Ianue sigillatas deferente. Et quando consulatus et comune Ianue de cetero collectam faciet super homines Ianue; ego pro collecta illa libras centum solvere tenebor (4) et solvam in ordinatione et mandato potestatis Ianue vel consulatus, qui pro tempore fuerit, sicut michi per se aut certas litteras suas communi sigillo sigillatas significaverint usque ad festum Sancte Marie medii augusti, qui proxime post collectam illam venerit. Acta sunt hec in palacio Ardare feliciter in presentia donni Iohannis prioris Sacrarie (5) Iohannis Carros, Guaschi de Volta, Bartholomei filii Rollandi de Carmandino, Iohannis Romesoli de Brissia, atque Petri de Girunda, in quorum presentia prenominatus iudex Constantinus hec omnia observare atque complere, sacro sanctis evangelis corporaliter tactis iuravit bona fide. Anno dominice nativitatis millesimo centesimo nonagesimo primo, indicione octava, decimo die iunii; et ad memoriam in posterum conservandam, et expellendam omnem ambiguitatem fecit hec suo muniri.

In nomine Sancte et individue Trinitatis, amen. Ego Manegoldus Dei gratia Ianuensis civitatis consul et potestas convenio et promitto tibi Constantino Dei gratia iudici Turritano filio quondam iudicis Baresonis per te, et heredes tuos qui post te iudices erunt et homines iudicatus terre tue per nos et comune ianuensis urbis et districtus eiusdem civitatis, quod salvabimus et manutenebimus te et homines tuos in omnibus partibus sicuti Ianuenses in terra et aqua sanos et naufragos bona fide. Et si ille qui post te iudex erit in hoc Turritano iudicatu minor fuerit annis viginti quinque, et ille qui custos suus et baiulus fuerit et guardiam terre pro eo tenuerit, conventionem quam tu Streiaporco legato ianuensis urbis fecisti, et assecurasti ex parte comunis Ianue, iuraverit et adimpleverit infra mensem unum post quam ipse inde per consulatum comunis Ianue, per se vel suas  certas litteras sigillo comunis Ianue sigillatas appellatus fuerit. Nos ei de hac conventione tenebimur pariter observanda. De universis lamentationibus, quas iudex ipse aut aliquis hominum ipsius fecerit contra aliquem Ianuensem, vel de districtu Ianue, tenebor et per bonam fidem complere iusticiam infra viginti dies continuos et ante si poterit bona fide, secundum leges Romanas et bonos usus, nisi quantum iusto Dei impedimento, aut licentia conquerentis remanserit. Si iustum Dei impedimentum emerserit, eo transacto pariter tenebimur, usque ad completam iusticiam. Simili modo si lamentator nobis forte terminum elongaverit ad faciendam exhibere iusticiam termino constituto, sine fraude tenebimur usque ad completam iusticiam. Si quis de terra vel iudicatu tuo Ianuam negociatum venerit, libere debet ibi et expedite negociari, sine omni dricto et omni exactione ad comune Ianue pertinente. De omni guerra et guerris, que inter te et Pisanos vel iudices Sardinee est vel de cetero fuerit, tenebitur tibi conferre et adiuvare tam tuis quam nostris expensis, hoc modo, quod milites et pedites pro quibus in terram magnam mandaveris ad soldos et viandam tuam eos milites et pedites ad te in Sardineam nostris navigiis et marinariis conducemus. Et si Pisani per comune super te venerit et super terram tuam comune Ianue in tuo et ausilio veniet, et te usque ad finem ipsius adiuvabit et manutenebit ad tuam viandam et tu victualia ei dare tenearis, et equos militibus, quos in tuo ausilio per comune ducemus. Nec ex ipsa guerra vel guerris finem vel pactum ullum faciemus, nos vel consules comunis, qui pro tempore fuerint sine te et tua concordia, vel tui certi missi, tuas certas literas deferentis; de hiis sane omnibus firmiter observandis, et bona fide complendis sub debito iuramenti, faciemus teneri intraturos post nos consules et illi alios, et sic per temporis successionem deinceps, et speciale capitulum in brevi consulum comunis et in brevi compagne ex hac conventione de pacto fieri faciemus et collocari sic ut quicumque de cetero consul fuerit vel potestas Ianue, aut Ianue compagnam iuraverit, de hac conventione observanda et bona fide complenda teneatur. Iter dabimus vobis vel misso vestro et consignabimus in urbe nostra tantam terram ubi domum convenientem ad comodum vestrum et mercium vestrarum construere possitis. Et si quando cum aliquo rege vel principe, aut comite, christiano vel sarraceno ianuensis civitas pacem vel concordiam fecerit, nos in pace illa et concordia nos associabimus.

Ita quod vel nullam offensionem ab aliquo ipsorum patiamini. Acta sunt hec in palatio Ardare (6) feliciter. In presentia domini Iohannis prioris Sacrarie, Iohannis Carros, Guaschi de Volta, Bartholomei filii Rollandi de Carmadino, Iohannis Homesoli de Brissia, Petri de Girunda; in quorum presentia Streiaporcus legatus ianuensis civitatis iuravit ad sancta Dei evangelia, quos ianuensis potestas et facultatem concessit ut super hiis quicquid ei videretur facere posset, et quod potestas Ianue et comune hec ei observabit atque complebit, et ex iis cartam sollenniter scriptam et sigillo plumbeo ianuensi sigillatam prememorato iudici Constantino per missum aurum transmittet. Anno dominice nativitatis millesimo centesimo nonagesimo primo, indicione octava, decimo die iunii, ecc.

Atto Placentinus notarius sacri palatii hoc exemplum transcripsi et exemplificavi ab autentico publico sigillo plumbeo Ianue sigillato, in quo erat ab una parte forma civitatis sculpta, in cuius circumscriptione erat crux et littere tales, scilicet Civitas Ianuensis, ab altera vero parte eiusdem sigilli erat media ep.i forma signantis cum dextera in sinistra nobis ut videbatur librum tenentis, et cum diademate in capite, et erant intra interiorem circulum littere tales, scilicet Sanctus Sylus. In cuius circumscriptione erat crux et littere tales, scilicet Ianuensis Archiepiscopus, sicut in eo per omnia vidi et legi, nichil addito vel dempto, preter forte litteram vel sillabam titulum seu punctum, et hoc causa abreviationis seu melioris scripture, litteras videlicet in titulos, vel titulos in litteras permutando; ad quod exemplum corroborandum iussu domini Pegoloti Uguezonis de Girardinis ianuensis potestatis manu propria subscripsi et autenticavi, et redegi in publicam formam.

NOTE

(1) Costantino II era figlio di Barisone II re di Torres, e di Preziosa di Arrubu, o di Orrubu. Succedette a suo padre nel regno dopo il 1186. Le cronache sarde gli danno il sopranome di Ferreo, perché governò con rigore assai prossimo alla crudeltà. Ebbe due mogli, Drudda e Punclosida nobili donzelle di Catalogna, le quali non fecondarono il suo talamo di prole alcuna. Regnò soli cinque anni in mezzo alle turbolenze suscitate nei suoi Stati dalle di lui ingiustizie, e fomentate da Guglielmo marchese di Massa e regolo di Cagliari. L’anno 1191, in cui fu segnata la presente convenzione, fu altresì l’ultimo del suo regno. Gli succedette Comita II suo zio paterno (Ved. Tola, Dizion. biogr. dei Sardi illustri, Vol. I, pag. 245).

(2) Cioè secondo le buone usanze, o il dritto consuetudinario del regno di Torres.

(3) Eccettua dalla lega offensiva co’ Genovesi contro i Pisani, e gli altri regoli dell’isola, il giudice di Cagliari Guglielmo marchese di Massa, perché avea segnato con lui un recente atto di pace.

(4) La colletta, che il comune di Genova esigeva dai Genovesi residenti in Sardegna, era, per quanto sembra, una tassa prediale, che si pagava annualmente in ragione delle possidenze di ciascun contribuente. Costantino II, come cittadino genovese, si tassò per lire cento all’anno.

(5) Cioè priore di Saccargia, o Saccaria, chiesa e monistero fondati nel 1116 da Costantino I re di Torres (Ved. Tola, Dizion. biogr. dei Sardi illustri, Vol. I, pag. 242-43-44).

(6) In palatio Ardare, ossia nel castello di Ardara, ordinaria residenza dei regoli Turritani. Ambedue queste convenzioni, che formano un atto solo, sono segnate da Strejaporco legato del comune di Genova, il quale si obbliga di farle ratificare dal suddetto comune.