Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XII – CXLVII

Il Pontefice Innocenzo III, volendo provvedere efficacemente sul ricorso fattogli dall’arcivescovo di Arborea (Giusto) di nazione genovese, il quale dolevasi di essere stato spogliato dei beni della sua chiesa, e di aver sofferto molte personali ingiurie per parte dei canonici del capitolo Arborense, e di Guglielmo marchese di Massa e giudice di Cagliari, i quali si erano collegati insieme per calunniarlo ed opprimerlo, e visto che l’arcivescovo di Pisa, Legato Pontificio in Sardegna, cui la causa era stata deferita, propendeva a favore dei suddetti persecutori, commette all’arcivescovo di Cagliari, all’arcivescovo eletto di Torres, e al vescovo di Sorres, di fare rigorosa indagine su’ fatti lamentati, e risultando veri, di obbligare, anche per mezzo delle ecclesiastiche censure, li suddetti canonici, e marchese alla restituzione del mal tolto, ed al rifacimento dei danni e delle ingiurie verso l’arcivescovo riclamante.

(1198, 11 agosto).

Dal Baluzio, Epistolar. Innocentii PP. III, Lib. I. Epist. 329.

Innocentius Calaritano Archiepiscopo, Episcopo Sorano, et Electo Turritano (1).

Cum pro controversiis quae inter venerabilem fratrem nostrum archiepiscopum ex una parte et dilectos filios canonicos Arboren. verterentur ex altera, ipse archiepiscopus, et Petrus de Staura presbyter ex parte capituli, ad nostram praesentiam accessissent, dictus P. presbyter archiepiscopum paratum esse se dixit in multis et gravibus accusare: quem super homicidio, periurio, excomunicatione, incendiis, incantationibus, lardatione hominis cum lardo et cera, et quod a nepote suo Sarracenis de Sicilia vendi concessit ecclesiae suae mancipium christianum, et aliis enormitatibus et capitulis volebat impetere adversus  eum tempore congruo proponendis. Verum ipse archiepiscopus proposuit ex adverso, quod cum bonis ecclesiae suae per nobilem virum Willielmum marchionem iudicem Calaritan. et complices eius esset minus rationabiliter destitutus, non tenebatur aemulis respondere, qui cum praedicto marchione spoliatonem suam fuerant machinati, nisi esset antea restitutus: quos etiam ab accusatione sua dicebat aliis rationibus repellendos. Unde autem praedictos marchionem et canonicos adversus se commotos diceret extitisse, sequentia vos verba poterunt edocere. Cum enim idem marchio auctoritate quondam apo. sedis excomunicationis vinculo  innodatus, nobilem virum A. (2) Arborensem iudicem et filium eius parvulum  cepisset, et nequiter carcerali fecisset custodiae mancipari, eorum terra, quam ab ecclesia Rom. tenebant, per violentiam occupata, ipse archiepiscopus, qui natione Ianuensis erat (3), iram ipsius marchionis, et qui secum erant, metuens Pisanorum, ad partes alias declinavit: in cuius absentia marchio et fautores eius Arboren. ecclesiam spoliarunt in parte, et suffraganei sui et clerici dicto marchioni, tunc excomunicatione notato, Arboren. terrae sceptrum solemniter concesserunt. Verum cum tempore procedente idem archiepiscopus ad ecclesiam suam reversus, praefatos clericos de eo quod (ut sibi videbatur) in contemptum apo. sedis fecerant, redargueret, nec vellet sine mandato apo. sedis praefatum marchionem habere patronum; timentes (ut credebatur) clerici ne coram ipso archiepiscopo de sua possent incontinentia conveniri, contra eum cum dicto marchione seditionem fecerunt: quem nihilominus in populo diffamantes, per duos  de sociis suis ad sedem apost. appellarunt: sed duobus mensibus post elapsis, poenitentia ducti, ab eo veniam postulantes, remissis utrinque iniuriis, in ipsius gratiam redierunt. Cum autem postmodum venerabilis frater noster Pisan. archiepiscopus, legatus Sardiniae, illuc venisset, praefatus P. de Staura clericus Arboren. procurator a capitulo constitutus, super praemissis convitiis dictum archiepiscopum ad sedem apo. appellavit. Sed in praesentia dicti archiepiscopi Pisani partibus constitutis, cum canonici Arboren. ibidem vellent suum archiepiscopum convenire, ne provocationis beneficio responderet eis se tuentem, renuntiantes appellationi quam fecerant, quod nollent habere Papam nisi Pisanum archiepiscopum responderunt. Cum autem coactus ab eodem archiepiscopo ut adversariis responderet, et securitatem sibi a marchione dari ac suis peteret, et etiam advocatum, et id obtinere non posset, ad comune appellationis remedium convolavit. Postea vero Pisani facientes in eum impetum quem petierat advocatum, ipsum occidere voluerunt. Compulsus tandem a saepedicto Pisano archiepiscopo, appellatione salva quam fecerant, excludendo P. memoratum, tanquam minus idoneum, respondit quod eum non posset ullatenus accusare, et hoc incontinenti constare poterat, ut dicebat. Et quoniam iamdicti marchionis et suorum instinctu falsos contra se testes timuit introduci, et memoratus Pisanus archiepiscopus laicos testes bonae opinionis et famae contra P. adversarium suum admittere recusabat, denuo propter praemissa gravamina coram maiori parte praelatorum Sardiniae ad sedem apost. appellavit; et cum apostolos ab antefato archiepiscopo postulasset, et ut compelleret marchionem ne impediret eum quo minus posset de rebus archiepiscopatus sibi sumere necessaria, nihil horum potuit obtinere, quinimo postea fuit per marchionem ipsum equis propriis spoliatus, qui etiam inhibuisse dicitur, ut nullus eum in navi sua reciperet, ad Rom. ecclesiam accedentem: et hospitalarium quondam, qui habebat vestes ipsius archiepiscopi commendata ad tempus, fecit in custodia detineri; apponens etiam iniquitatem iniquitati, per iudicem Turritan. (4) eum capi fecit, et arcto carceri mancipari, longo tempore compedibus ferreis religatum. Testes etiam partis adversae post recessum suum dictus Pisan. archiepiscopus adversus eum proponitur recepisse. Postea vero (sicut Domino placuit) liberatus, de rebus archiepiscopatus, quas occupaverat marchio, saepedictus, nihil potuit per Arboren. archipresbyterum, et per suum canonicum obtinere: quin potius duo de clericis suis, post appellat. ad nos interpositam, septem panes cereos, quos ad donnum templi mittebat, sibi per violentiam abstulerunt. Quia vero neutra partium fidem nobis facere poterat de praemissis, causam ipsam de voluntate ipsorum vobis duximus commitendam: per apostolica scripta districte praecipiendo mandantes quatenus si rem ita noveritis se habere, cum laicis super ecclesiis et personis ecclesiasticis non sit attributa potestas, quicquid a saepedicto marchione et fautoribus eius in praeiudicium praenominati Arboren. archiepiscopi vel ecclesiae noveritis attentatum denuntiantes penitus non tenere, ad faciendam sibi restitutionem plenariam praefatum marchionem, et complices suos, omni contradictione et appellatione cessantibus, per censuram ecclesiasticam compellatis; et non obstante quod saepedictus Pisan. archiepiscopus, post appellationem ad nos interpositam, et iter arreptum ad sedem apostolicam veniendi, lite non contestata, praesertim in criminali, contra eum testes recepit, sicut ex insinuatione litterarum eius liquido intelleximus, super omnibus quae adversum se partes duxerint proponenda; et si bona ecclesiae ipsius archiepiscopi tempore diminuta sunt, vel etiam augmentata, vocatis ad vos qui fuerint evocandi, sine personarum acceptione, solum Deum habentes prae oculis, servato iuris ordine, inquiratis plenissime veritatem, et usque ad diffinitivam sententiam remoto appellationis obstaculo procedentes, gesta omnia sub sigillorum vestrorum testimonio nobis transmittatis; certum terminum partibus assignantes, ad quem recepturae sententiam nostro se conspectui repraesentent. Testes appellatione rem. cogantur. Provisuri, ne huius occasione discordiae, bona Arboren. ecclesiae ab alterutra parte per dilapidationis vitium distrahantur. Nullis literis obstantibus praeter assensum partium etc. Datum. Reat. III idus augusti.

NOTE

(1) Nel 1198, anno in cui fu scritta la presente epistola, era arcivescovo di Cagliari Rico, arcivescovo eletto di Torres Biagio, e vescovo di Sorra o Sorres Pietro I.

(2) È manifestamente errata la lettera iniziale A quivi apposta a vece della lettera P, che vi si dovea scrivere, giacché i prigionieri di guerra fatti da Guglielmo di Massa giudice di Cagliari, ai quali accenna il Pontefice, furono indubitatamente Pietro I giudice di Arborea, e il di lui piccolo figlio Parasone che fu poi marito di Benedetta di Massa, figlia del suddetto Guglielmo, come lo dimostrano parecchi monumenti storici riportati in appresso fra i diplomi e le carte del secolo XIII. L’amanuense pontificio, trascorse probabilmente per pura inavvertenza la lettera P., scrisse la iniziale A., ch’era la prima delle parole seguenti Arborensem iudicem.

(3) Lo affermano concordemente il Fara, ed il Vico, ed entrambi lo chiamano Giusto; il primo nel Lib. II De rebus sardois, pag. 217 edit. Taurin. 1835; ed il secondo nella Historia general del Reyno de çerdeña, Part. VI. Cap. XXII. fol. 51. Il Fara però lo colloca nella sede arcivescovile di Arborea dall’anno 1193, ed il Vico dall’anno 1192, lo che forse dipende dal diverso modo usato da quei due istorici nel calcolare gli anni del pontificato d’Innocenzo III, e quindi anche gli anni anteriori al medesimo.

(4) Iudicem Turritan., il quale in quel tempo era Comita II. successore di Comita nel regno Turritano fu il di lui figlio Mariano II, il quale, vivente il padre, sposò Agnese secondogenita del marchese Guglielmo di Massa giudice di Cagliari; dal che si comprende perché Comita prestasse mano alle violenze di Guglielmo contro l’arcivescovo di Arborea (Ved. Tola, Dizion. biogr. dei Sardi illustri, Vol. I. pag. 225 e 226, e Vol. II. pag. 222 e 223).