Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XVI – I

Frammenti di Congregazioni sinodali tenute da Francesco Pellicer, Arcivescovo turritano (1).

(1501. 1502. 1504).
Dagli Archivi della Chiesa primaziale turritana di Sassari.

1.°

Die Lunae XXIIII mensis Martii anno à Nativitate Domini Millesimo quingentesimo primo.

Cum forent personaliter constituti Venerables Religiosi fratres Augustinus de Claris Vicarius, et Commissarius Conventus Sanctae Mariae gratiarum praesentis Civitatis Ordinis Beati Francisci de observantia, ac fratre Jeronimus, fratre Franciscus, et fratre Andreas ejusdem Ordinis, presentantes quoddam Mare magnum (2), et quedam eorum privilegia in palatio Archiepiscopali Sassarensi coram Reverendissimo Domino Francisco miseratione divina et Apostolicae Sedis gratia electo Turritanensi et Sassarensi, et petentes multa cum instancia illa observari, inter alia presentarunt quodam instrumentum pretensae donationis dicto conventui facte per bone memorie Antonium Cano Archiepiscopum turritanum petentes illud observari. et cum dictum instrumentum instantibus dictis fratribus foret per me Johannem Petrum de Gubaldis notarium lectum et pubblicatum. prefactus Reverendissimus Electus nec non Venarabiles Domini Antonius Canno, Antonius Pilo et Pantaleo Falche Canonici turritani et Rectores Ecclesiarum Sancti Apolinaris Sancte Caterinae et Sancti Sisti Civitatis Sassaris petierunt copiam dicte pretense donationis sibi dari. et nihilominus dicti Rectores protestati fuerunt quod non consentiunt in dicta pretensa donatione. cum hec sit facta in preiudicium Ecclesiae et mense Archiepiscopalis et sine consensu Capituli et Canonicorum ejusdem. protestati etiam fuerunt quod non consentiunt quod fratres dicti Ordinis habeant sepulturas nec emolumenta mortuorum cum hoc sit etiam in eorum prejudicium. et ipse etiam Reverendissimus Dominus Electus attento quod ad ejus notitiam nunc advenit quod dictus quondam Archiepiscopus sue dominationis precedessor donavit sine consensu Capiti et Cleri Ecclesie Sassarensi Ordini et fratribus predictis Ecclesiam Sancti Petri de Serqui (3) que est membrum dicte mense Archiepiscopalis protestatur quod non consentit in tali donatione cum sit facta in prejuditium sue mense Archiepiscopalis. et ne in futurum posset aliqua pretendi ignorantia de premissis tam prefactus Reverendissimus Dominus Electus quam dicti Rectores ac vice et nomine aliorum Rectorum dicte Civitatis requisierunt me notarium conficere presens instrumentum unum et plura fuerunt. (4)

Testes Johannes de Marongio Archipresbiter Plovacensi…ac…. ville Alguerii et Johannes Serra Prester turritanis.

Dicto die et hora ac uno et eodem contextu Prefactus Reverendissimus Dominus Electus nec non predicti Rectore eorum nomine et vice et nomine aliorum tunc absentium protestati fuerunt quod volunt quartam partem omnium Legatorum factorum dicte Ecclesie Sancte Marie gratiarum et dicto conventui sibi de iure provenientem. quam quidem partem sibi dari et solvi (5)… (Manca il resto, e mancano parecchi altri fogli del quaderno)…

2.°

Die quinto mensis Madii anno a Nativitate Domini Millesimo quingentesimo primo.

Celebrata Sacro Sancta Sinodus fuit in presentia Reverendissimi in Christo Patris et Domini Domini Francisci miseratione divina et Apostolice Sedis gratia Electi turritanis et sassarensi in Aula Sinodali Archiepiscopalis Palatii Civitatis Sasseris in qua quidem Sinodali congregatione presentes fuerunt et personaliter congregati infrascripti.

Reverendissimus in Christo Pater et Dominus Dominus Franciscus Dei et Apostolice Sedis gratia Episcopus Ampuriensi et Canonicus turritanis (6).

Reverendus Dominus Antonius Seque Canonicus turritanus et Vicarius generalis in spiritualibus et temporalibus prefati Reverendissimi S.ni Electi

Antonius Cano

Antonius Pilo              }    Canonici Turritani

Antonius Polo

 

Antonius Mancone

Gavinus Pinna

Jacobus Obino           

Johannes Rappatino   }    Beneficiati Turritani

Antonius Tiloca

Franciscus Cucur

Franciscus Fruxxula

Andrea de Carbia Rector de Lolmedo.

Petrus Corso Canonicus et Vicarius Plovacensi.

Bernardus Manno Canonicus Sorrensi.

Leonardus Maxo Canonicus Bosanensi.

Nicolaus Casada Canonicus et Vicarius Gisarchiensi.

Johannes Gratiani Canonicus Apuriensi et Beneficitensis in ecclesia Sassarensi.

Antonius Vighino Canonicus Castrensi.

Johannes Pinto Canonicus Gisarchensi.

Presbiter Andreas Hospitalis.

Jacobus Scala.                                         } Presbiteri

Sebastianus de Rebolino.

Et quamplures alii Presbiteri, Diaconi, Subdiaconi, Clerici Beneficiati et non beneficiati et persone ecclesiastice diecesis et provintie turritanensi et sassaritane in multitudine copiosa excepto quod per diecesis Othanensi et Castrensi nullus fuit nec se comparuit.

In qua quidem Sinodali congregatione constitutum fuit et statutum de voto et consensu universali Sinodi super illa constitutione de missis canendis in die anniversarii quod quilibet Canonicus et Rector Civitatis Sassaris qui in offitio dicti anniversarii diebus et horis statuitis non fuerit. incurrat penam decem solidorum alii vero beneficiati in Ecclesia Sassaris incurrant penam quinque solidorum aplicandorum juxta ordinationem Domini Vicarii et Capituli non preiudicando in aliquo dicte constitutioni incirrant oenam quinque solidorum apkicandorum juxta ordinationem Domini Vicarii et Capituli non preiudicando in aliquo dicte constitutioni.

In dicta Sancta Sinodo Venerablis Dominus Antonius Cano locumtenens Reverendi Commissarii Sanctae Cruciatae ut omnibus sit notum existens in dicta Sinodali congregatione denuntiavit excomunicatos omnes qui non solverunt decimas decimarum sibi pertinentes… per literas suas illos jam denuntiavere. et cum post excomunicationem celebrarunt illos denuntiat irregulares (7).

Testes Venerabiles Franciscus ob. Ja… Cano Presbiteri turritani.

In dicta Sinodo Venerabiles Antonius Tiloca Canonicus Gisarchiensi et Ampuriensi presentavit quasdam literas citatorias et inhibitorias super beneficio ville de Coquines… inhibens… prout in ipsis continetur.

In dicta Sinodo ellegerat in partitores Regii Parlamenti (8) per parte Turritanensi provintiae Venerabiles Antonium Pilo Canonicum turritanum Petrum Gavinum Pinna Petrum Jacobum Ulbino et… Mancone.

3.°

Die XXVIII Maii anno a Nativitate Domini M.D. primo.

Celebratum fuit Capitulum ad sonum campane capitulari more congregatum et convocatum in palatio Archiepiscopali Sassarensi in qua quidem Capitulari Congregatione fuerunt congregati Venerabiles Domini infrascripti.

Reverendissimus in Christo Pater et dominus dominus Franciscus miseratione divina ellectus et generalis administrator turritanensi et sassarensi.

Reverendus in Christo Pater et Dominus dominus Franciscus Dei et Apostolicae Sedis gratia Ampuriensi Episcopus et canonicus turritanis.

Antonius Seque Vicarius generalis prefati Reverendissimi Ellecti

Antonius Pilo

Antonius Polo                                                  }     Canonicis Turritanensis

Petrus de Marongio pro Venerabli

Johanne de Marongio ejus fratre

Et quia ad notitiam praefacti Reverendissimi Domini Ellecti perventum fuit quod Magnificus Dominus Gubernator (9) detinet incarceratum Serafinum de Carvia clericum… tonsuratum contra voluntatem ejusdem Reverendissimi Domini Ellecti et contra tenorem suarum litterarum monitoriarum et exortatoriarum nolens aliquo pacto illum restituere eidem Reverendissimo Domino sed potius requisivit idem Dominus Gubernator cum suis litteris ipsum Reverendissimum Dominum Ellectum ut compareat in bancho Regio coram sua dominatione ad audiendan discussionem privilegii clericalis dicti Seraphini. qua propter attento quod dominus dominus Gubernator recusat restituere dictum clericum in grande (sic) preiuditium immunitatis ecclesiastice. attento etiam quod per litteras Suae Romanae dominationis fuit exortatus et monitus ipse dominus Gubernator ut restitueret illum sub pena excomunicationis. quem tamen noluit restituere. prefactus Dominus Ellectus de comuni voto consilio et deliberatione dicti Capituli providerunt et mandarunt per me notarium et scribam Curiae Archiepiscopalis fieri et expediri literas monitorias in sex horas comminando prefactum Dominum Gubernatorem et alios offitiales ut in dictas sex horas restituat dictum Seraffinum. alias procedatur ad fulminandum interdictum generale propter huiusmodi renitentiam (10).

4.°

Die Lune XIIII mensis Junii a nativitate MD primo.

Celebratum fuit Capitulum ad sonum campane capitulari more convocatum et congregatum in aula Archiepiscopali Sassarensi in qua quidem Capitulari Congregatione fuerunt congregati Venerabiles Domini infrascripti.

Reverendissimus Dominus dominus Franciscus miseratione divina et apostolice Sedis gratia Ellectus et generalis administrator Turritanensi et Sassarensi.

Reverendus in Christo Pater et Dominus dominus Franciscus Dei et Apostolice Sedis gratia Episcopus Ampuriensi et Canonicus turritanis.

Antonius Seque Vicarius turritanis.

Antonius Cano

Antonius Pilo                                          }     Canonici turritanis

Antonius Falche

Venerabilis Pater Gavinus Tancha Prior Sanctae Mariae de Scalas (11).

Petrus Masala

Gavinus Pinna

Antonius Mancone

Jacobus Obino                                         }     Presbiteri et Beneficiati in

                                                                           dicta Sassarensi Ecclesia

Johannes Rappatino

Blasius de Sotgio

Antonius Vighinus Canonicus Castrensi.

Johannes Gratiano Canonicus Ampuriensi et Beneficiatus in dicta Ecclesia Sassarensi.

Jacobus Scala Presbiter ville Alguerii et procurator fiscalis Curiae Ecclesiasticae.

Quamplures alii Presbiteri et Persone Ecclesiae in multitudine copiosa ad dictam Capitularem celebrationem convocati.

In qua quidem Capitulari congregatione votatum fuit et deliberatum. quod attendo dominus Gubernator perseverat in sua renitentia in detinendo dictum Seraffinum de Carbia procedatur contra eum et contra omnes alios officiales regios detinentes dictum Seraffinum clericum ad penas et censuras ecclesiasticas servatis de jure servandis. fuerunt tamen nonnulli qui diversimode votarunt (12) inter quos Canonicus Antonius Cano dixit interdictum fulminatum non fuisse legitime fulminatum quia prius Dominus Gubernator at alii Officiales detinentes dictum Seraffinum debebant morari (13)… reagravari prius quam procedi ad interdictum (14)… et quod servaretur terminus qui servari debuerat. postea procedi debere iustitia mediante. alii vero omnes Canonici turritani votarunt quod intendunt bene et legitime processum fuisse ad dicti interdicti fulminationem et quod stat et perseverat in omnibus aliis actis et processis huc usque deliberatis. quod procedatur ad agravandum et reagravandum dictum interdictum et ad omnes solemnitates dicto interdicto necessarias usque quo dictus Dominus Gubernator restitueret dictum Serafinum clericum. Preterea quia Dominus Gubernator in magnum vilipendium Ecclesiae per publicas proclamationes et diffamationes levavit temporalitates idest reditus ecclesiasticos a Reverendissimo Domino Ellecto et quibusdam aliis (15) de cuius iniuria protestant… (16) illum ad… (17) millia ducatos fiet notificatio dicto Domino Gubernatori de dicta injuria.

5.°

Die XVI iunii anno a Nativitate Domini MD primo.

Celebratum fuit Capitulum per Reverendissimum in Christo Patrem et Dominum Dominum Franciscum miseratione divina et Apostolice Sedis gratia Ellectum. et generalem administratorem Turritanensi et Sassarensi in suo Archiepiscopali palatio Sassarensi more solito congregatum.

In quo quidem Capitulo fuerunt personaliter congregati et convocati.

Reverendus in Christo Pater et Dominus dominus Franciscus Dei et Apostolice Sedis gratia Episcopus Ampuriensi et Canonicus turritani.

Antonius Seque Vicarius praefati Reverendissimi Domini

Antonius Pilo

Pantaleo Falche                                       }     Canonici turritani

nec non

Johannes de Rappatino.

Jacobus Obino. et quidam alii presbiteri et beneficiati in Ecclesia Cattedrali Sanctae Marie in populo (18) in multitudine copiosa.

In qua quidem Capitulari Congregatione statutum fuit et deliberatum per universum dictum Capitulum et Canonicos eorum nemine discrepante interdictum fulminatum et prolatum in presenti diecesi et civitate Sassarensi et Turritani tamquam canonice prolatum debere inviolabiliter observari donec Reverendissimus Dominus generalis administrator illud exemerit levaverit et irritaverit. aut per Sanctissimum Dominum nostrum Papam super eo provisum fuerit debita informatione et cognitione precedentibus. Et nihilominus prefatus Reverendissimus Dominus Electus et generalis administrator suo vive vocis oraculo precepit et mandavit universis Canonicis et Capitulo ac Vicario supradictis presentibus et audientibus in virtute obediantiae et sub excomunicationis pena. et supra quam in quocumque casu contravencionis incurrat ipso facto. ac nunc prout ex tunc non debeant nec possint levare revocare absolvere suspendere seu irritare dictum interdictum per suam dominationem fulminatum ex causa detentionis Serafini de Carvia clerici. ac ex caussis et rationibus in processu et actis huiusmodi latius constructis et descriptis. nec possint aliqualiter illud violare. nisi ut moris est. et justitia suadet in omnibus et… (19) inviolabiliter observari. prout illud et quemadmodum observatum fuit et custoditum in die impositionis et prolationis eiusdem. et sub simili et pari pena ipso facto incurrenda eisdem Vicario Canonicis et Capitulo precepit et mandavit ne pareant nec obediant aliquibus praeceptis et mandatis… (Manca il resto)…

6.°

Die Lune XXI mensis Novembris anno 1502… (20)…

In qua quidem Sinodali Congregatione habita a Reverendissimo in Christo Patre et Domino Domino Francisco Sacrae Theologiae Professore miserationeque divina Turritano Archiepiscopo una cum Venerabli Turritano Clero et Canonicis prefatus Reverendissimus Archiepiscops redarguit omnes Ecclesiasticos defferentes arma de die et de nocte. Deinde monuit praecepit et mandavit ne aliquis Ecclesiasticus deferret arma pubblice vel occulte sub poena perdendi arma et standi quilibet defferens arma et pro qualibet vice quindecim diebus in carceribus Curiae Archiepiscopalis et pro expensis solvatur Algozinis qui illum portabunt seu conducent ad Curiam Archiepiscopalem et pro eius officio decem solidos pro qualibet vice. quod quidem mandatum factum fuit voto et consilio totius praefati Cleri et Capituli nemine eorum discrepante (21).

Deinde vero praecepit eisdem praesentibus et mandavit quod in spatio octo dierum omnes ecclesiastici in sacris ordinibus constituti ab hodie in antea vestes et indumenta eorum taliter deferant, et adaptent ut honesto thalari et sacerdotali modo claudantur in pectoribus. seu in clausura pectoris et alibi redaptentur. et deinde tali honestate deferant. et capillos praetundant. et…(22) semper deferant sub poena quinque solidorum pro qualibet vice contrarium faciendo.

Consequenter de voto et consilio ut supra praecepit et mandavit ne quis in domum suam publice teneat concubinam seu amasiam (23) sub pena contenta in constitutione antiqua sinodali super hoc edita. monens praecipue atque mandans sub poena in dicta constitutione contenta… (Manca il resto)…

7.°

Anno a Nativitate Domini millesimo quingentesimo quarto die octava Augusti.

Constitutiones et ordinationes infrascriptae fuerunt factae et ordinate per Reverendissimum in Christo Patrem et Dominum Dominum Franciscum Sanctae Theologiae Professorem miseratione divina Turritani Archiepiscopum una cum Venerabili suo turritani Capitulo et Canonicis et Clero congregatis in Ecclesia Sanctae Mariae in oppido Sassaris.

In qua quidem Synodo eran convocati et congregati infrascripti videlicet.

Venerabili Antonius Cano Archipresbyter.

Venerabili Petrus de Maronjo in spiritualibus Vicarius Turritani.

Antonius Seque

Antonius Pilo

Johannes Araolla                           }     Canonici turritani et sassarensi

Antonius Polo

Andreas de lo Cardo

Sedis Cattedralis Turritani et Sassarensi commorantes et residentiam continuam facientes in praesenti civitate Sassaris. qui pro utilitate et commodo dictae Cathedralis intervenerunt. nempe pro obviandis et sedandis nunnullis erroribus jurgiis controversis litibus et scandalis quae hactenus acciderunt. et in posterum accidere poterunt omnes unanimes et concordes nemine eorum discrepante fecerunt ordinaverunt et decreverunt infrascriptas constitutiones perpetuales observandas sub modo forma tenore et conditionibus infrascriptis.

Item constituimus et ordinamus. seu antiquam constitutionem aprobamus et firmare ad unguem volumus. et mandamus quatenus illi uxorati qui ante benedictionem nuptiarum suas carnaliter cognoverunt uxores. et praecipue gravidantes. solvant libras decem monetae dictae civitatis confiscatas et applicatas Mensae Archiepiscopali turritanensi.

Item constituimus et ordinamus pro obviandis nonnullis scandalis quae quotidie evenire solent quatenus nulla… (24) cujuscumque status gradus vel conditionis fuerit non audeat nec praesumat ire per civitatem elapsa una hora post orationem noctis (25) cum armis et sine armis nisi legitimo impedimento causante sub poena amittendi arma et purgandi dictum reatum in carceribus Curiae Archiepiscopalis per spatium decem dierum absque ulla spe veniae (26).

Mandamus quoque sub eadem poena illi vel illis qui tali modo illos invenerit. seu ad eorum notitiam quoque modo devenerit. denuntient statim nobis. et in nostra absentia nostro vicario generali turritani.

Item constituimus ordinamus statuimus et decretamus pro evitandis multis erroribus controversiis et scandalis quae annuatim oriri solebant super electione regentium dictae Cathedralis ecclesiae Sassarensi de consensu voto et deliberatione omnium quatenus Canonici hoc officium quotannis exerceant alternatim usque ad annum 1510. et sic quotannis usque in finem mundi… (Manca il resto)…

 

(1) Francesco Pellicer fu successore di Berengario de Sos nell’arcivescovado Turritano. Ignoriamo la sua patria e le sue azioni. Il Vico (Hist. gen. del Reyn. de Cerdeña) ne accennò appena la esistenza; e il Mattei, sulla di lui autorità soltanto, lo collocò nella Serie degli Arcivescovi turritani (Sard. Sacr., pag. 164).
 (2) Mare magnum; il gran libro cioè nel quale erano raccolti i documenti, e registrati i titoli e le ragioni del convento.
(3) In altri documenti si legge de Sirquis e de Silichi. Anticamente era chiesa abbaziale. Oltre il Vico (Oper. cit.) ne fa menzione il Lubino (Brevis Notitia Abbatiarum Italiae, pag. 255, 272, 368). Della donazione di questa chiesa fatta dall’arcivescovo di Sassari Antonio Cano ai frati della Minore Osservanza parla specialmente il Wadingo (Annal. Min., Tom. XIV, ad ann. 1473).
(4) I Rettori delle chiese nominati in questo documento erano i Parroci urbani. Alla congregazione sinodale intervennero tre soli di essi, quelli cioè di S. Pulinare, di S. Caterina e di S. Sisto; non però quello di S. Donato.
(5) I parroci o Rettori protestano per la quarta dei legati (funerarii?) che era loro dovuta secondo le Convenzioni del 1278 e del 1336. (Ved. Vol. I di questo Codice Diplomatico, pag. 393, Cart. CXIV, Sec. XIII, e pag. 709, Cart. L, Sec. XIV).
(6) Chiamavasi Francesco Manno. Fu eletto vescovo nel 1495. Sotto il suo governo fu fatta la unione delle due sedi vescovili di Ampurias e Civita.
(7) Erano dunque ecclesiastici (e aventi cura di anime) quelli che il luogotenente commissario della S. Crociata denunziò come irregolari, sia perché celebrarunt post excomunicationem, sia perché poco avanti si dice che non solverunt decimas decimarum.
(8) Partitores Regii Parlamenti erano i deputati a distribuire tra i beneficiati la quota del donativo votato in Parlamento, che stava a carico delle rispettive diocesi o provincie ecclesiastiche.
(9) Il governatore di Sassari nel 1501 era Giovanni di Montboy; e forse era figlio di quel Pietro di Montboy ch’ebbe parte nei rivolgimenti e nella guerra di Arborea sul finire del secolo precedente.
(10) Si poneva al governatore di Sassari termine di sei ore a restituire il chierico incarcerato; e in caso di ulteriore renitenza si minacciava l’interdetto generale!… Pare (quanto meno) che fosse eccessiva la minaccia e la pena.
(11) L’attuale chiesa di S. Maria di Beetlem in Sassari, col convento annesso.
(12) Gli intervenuti alla congregazione sinodale non furono tutti (e fra questi il canonico Antonio Cano) di avviso conforme a quello dell’arcivescovo Pellicer. Sembra però che nol fossero per solo difetto di forme canoniche, non già perché reputassero eccessivo il provvedimento, ossia la pena della interdizione generale.
(13) Corroso.
(14) Corroso.
(15) All’interdetto contro di lui fulminato dall’arcivescovo di Sassari il governatore avea risposto sequestrando i redditi della mensa arcivescovile (levavit temporalitates). Perciò lo stesso arcivescovo protesta dell’ingiuria fattagli, e sembra che minacci eziandio la multa di mille ducati se detto sequestro non sarà rivocato.
(16) Corroso.
(17) Corroso.
(18) La odierna chiesa cattedrale di Sassari, ora sotto il titolo di S. Nicola di Bari. Anticamente, e fino ai primi anni del secolo XVI, appellossi la chiesa di S. Maria del Popolo, come si ricava da molti atti pubblici di quel tempo. E noi abbiamo letto il testamento del 2 gennaio 1526, col quale un Francesco Busellu cittadino sassarese fondò una cappellania nella chiesa primaziale turritana, chiamata Santa Maria del Popolo; e l’atto del 17 aprile 1706, con cui l’arcivescovo turritano Frater Giuseppe Sicardo unì questa cappellania ad un’altra instituitane dallo stesso Busellu nella chiesa e parrocchia di S. Sisto.
(19) Corroso.
(20) Manca la introduzione all’atto.
(21) Da questo provvedimento sinodale si rileva quanto fosse rilasciata la disciplina ecclesiastica allorchè il Pellicer andò al governo della diocesi turritana; e come il clero, in opposizione all’onestà e mitezza dei suoi costumi richiesta dai sacri canoni, usasse andare armato sì di giorno che di notte.
(22) Corroso.
(23) La corruzione clericale pare che a tal riguardo fosse assai grande ed inveterata, giacchè si richiama ad osservanza altra antica costituzione sinodale che proibiva agli ecclesiastici di aver concubine ed amasie.
(24) Corroso. Dovea leggervisi però persona.
(25) Orationem noctis, cioè l’Ave della sera.
(26) Con questo provvedimento di polizia l’autorità ecclesiastica suppliva al difetto dell’autorità civile, giacchè il divieto non riguardava i soli chierici, ma tutti indistintamente i cittadini.