Atti del processo e degl’interrogatorii e tormenti fatti subire nel castello di Lerici dai Commissari del Banco delle Compere di S. Giorgio in Genova a Jacopo Mancoso vescovo di Aiaccio per la parte da lui presa con altri Corsi e Sardi nella congiura ordita, onde consegnare a tradimento la terra e il castello di Bonifacio al re di Castiglia e di Aragona.

(1480. – 18 a 20 agosto).

Dagli Archivi della Banca di S. Giorgio in Genova (Minute orig. del processo)

In nomine Domini amen.

Anno a nativitate Domini millesimo CCCC octuagesimo indictione XII secundum Janue cursum die vero veneris decima octava mensis augusti in castro Illicis Lunensis et Sarzanensis diocesis districtusque magnificorum et prestantium dominorum protectorum Comperarum sancti Georgii excelsi comunis Janue. videlicet in terracia sive logicta dicti castri Ilicis. quem locum domini commissarii etc. pro loco idoneo iuridico et competente ad infrascripta omnia et singula peragenda et exequenda prius eligerunt et deputaverunt ac eligunt et deputant.

Hec est quedam inquisitio et titulus inquisitionis que fit et fieri intenditur per reverendum in Christo patrem et dominum dominum Antonium de Valetari Dei et apostolice sedis gratia episcopum Brugnatensem et in hac parte commissarium apostolicum ad infrascripta a sede apostolica specialiter deputatum virtute litterarum apostolicarum in forma Brevis sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Sisti divina providentia pape quarti directarum reverendissimo in Christo patri et domino domino Paulo tituli sancte Anastaxie presbitero cardinali Januensi et ipsi reverendo domino Antonio episcopo Brugnatensi et etiam reverendo in Christo patri domino episcopo Aciensi cum clausula et cuilibet eorum in solidum datarum Rome apud sanctum Petrum sub anulo piscatoris die XXX Julii MCCCCLXXX pontificatus sui anno nono: quarum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis.

A tergo.

Dilecto filio nostro Paulo tituli sancte Anastaxie presbitero cardinali Januensi: et venerabilibus fratribus Aciensi et Brugnatensi Episcopis et cuilibet eorum in solidum.

Intus vero.

Sixtus papa IIII.^us

Dilecte filj noster et venerabiles fratres salutem et apostolicam benedictionem. Significaverunt nobis dilecti filii protectores officii sancti Georgii Januensis. quod et ex litteris sui cardinalis et ex relatione venerabilis fratris urbani episcopi foroiuliensis referendarii nostri domestici intelleximus. in castro Bonifacii Insule Corsice detectam nuper esse proditionem quandam subordinatam opera potissimum (manca il resto)…

Seu per spectabiles et claros iuris utriusque doctores dominos Hectorem de Flius et Franciscum Sophiam sapientes comperarum sancti Georgii excelsi comunis Janue et in hac parte Commissarios executores et delegatos a magnificis dominis protectoribus dictarum Comperarum habentibus ad hec auctoritatem et facultatem virtute aliarum litterarum prefati Sanctissimi domini nostri pape in forma brevis eisdem dirrectarum quarum tenor sequitur et est talis. (Manca)…

De commissione vero prenominatorum dominorum Hectoris et Francisci constat scriptura manu Angeli Iohannis de Compiano notarii anno presenti die… (manca) cuius tenor talis est (V. il documento)

In presentia voluntate et consensu prenominati reverendi domini episcopi et delegati ut supra assistentis: ex eorum et utriusque ipsorum mero officio arbitrio auctoritate potestate et balia coniunctim et divisim: et omnibus meliori via et forma quibus melius et validius de iure fieri et esse potest.

Contra et adversus dominum Jacobum de Manchoso de Bonifacio Episcopum adiacensem ex opido Bonifacij oriundum.

In eo de eo et super eo quod fama publica precedente et clamosa insinuatione referente non quidem a malivolis sed honestis et veridicis personis: non semel tantum sed sepe et sepius ad aures et noticiam tam prenominatorum magnificorum dominorum protectorum quam successive dictorum dominorum Antonii episcopi et Hectoris ac Francisci commissariorum ut supra: etiam per modum notorii pervenit auditu: Quod de anno presenti de mense aprilis seu alio tempore de quo verificabitur in processu: dictus dominus Jacobus Episcopus Adiacensis incepit tractare dolose et appensate ac malo animo quandam proditionem in opido Bonifatii Insule Corsice adversus prenominatos magnificos dominos protectores dominos dicti opidi Bonifacii videlicet quia intendebat et tractabat dictus dominus Jacobus Episcopus prodere dictum opidum Bonifacii et traddere in manibus viceregis Sardinee et domini Boil commissarii Serenissimi Regis Castelle et Aragonum etc. et sic effectualiter tractavit et ad actus prosimos proditionis devenit et maxime curando introducere clandestine in dictum opidum personas et inimicos et alia faciendo ad finem ut dicta prodito quantum in se erat suum sorteretur effectum videlicet… (1) tum opidum Bonifacii quod erat et est in posse et dominio prefatorum dominorum protectorum perveniret in posse alienigenarum personarum et specialiter in posse dictorum dominorum viceregis Sardinee et commissarii: Et sic successive prosequutus est pertractando dictam proditionem tam cum quodam Leonardo catalano quam cum quibusdam aliis opidanis Bonifacii et aliis personis.

Et predicta omnia fecit et pertractavit dictus dominus Jacobus episcopus contra voluntatem dictorum dominorum protectorum et contra iura comunia et municipalia civitatis Janue et ordinamenta dicti opidi Bonifacii et contra formam sacrorum canonum in dedecusque sue episcopalis dignitatis et totius ordinis pontificalis et clericalis et dictorum dominorum protectorum ac participum comperarum predictarum ac universe reipublice Januensis patrie: perniciem et lexionem maximam ac scandalum plurimorum.

Super quibus omnibus et singulis emergentibus contingentibus dependentibus et connexis ab eis et prorsus extraneis: dicti domini Antonius Episcopus Hector et Franciscus commissarii et nominibus quibus supra inquirere intendunt diligentius veritatem et procedere contra dictum dominum Jacobum episcopum inquisitum et quemlibet repertum culpabilem omni meliori via modo et forma quibus melius de iure fieri et esse potest.

† Eisdem anno et die indictione ut supra hora XX prima vel circa in castro Illicis videlicet in terracia sive logieta dicti castri.

Supradictus Reverendus dominus Jacobus episcopus adiacensis superius inquisitus connstitutus in iure et in presentia suprascriptorum reverendi domini Antonii episcopi Brugnatensis et spectabilium dominorum Hectoris et Francisci commissariorum ut supra pro tribunali sedentium in loco suprascripto quem supra eligerunt et eligunt et eligunt ut supra. et admonitus per dictos dominos commissarios ut supra ut incontinenti respondeat et respondere debeat cum juramento supradicte inquisitioni contra eum ut supra formate. lecta sibi prius et vulgarizata supradicta inquisitione et contentis in ea per nos Andream de Cario et Jeronimum Lasagniam notarios et scribas ad hec electos et deputatos per dictos magnificos dominos protectores ac per dictos dominos commissarios ut supra in presentia ac mandato ipsorum dominorum commissariorum ad ipsius domini Jacobi Episcopi inquisiti plenam intelligentiam. et delato sibi iuramento per prenominatos dominos commissarios de veritate dicendo. et qui iuravit in manibus dicti reverendi domini Antonii episcopi commissarii ut supra in presentia et consensu dictorum dominorum Hectoris et Francisci commissariorum ut supra. respondendo dicte inquisitioni negat omnia et singula in ea fore vera. Dixit tamen et respondit multa prolixa verba in presentia dictorum dominorum commissariorum et nostrum notariorum predictorum.

Qui domini commissarii pro tribunali sedentes ut supra auditis et intellectis hujusmodi responsione per dictum dominum Jacobum episcopum inquisitum verbo ut supra facta et omnibus que dicere voluit intendentes cum omni diligentia et maturate procedere in premissis. et ut omnia que dictus dominus Jacobus Episcopus inquisitus verbo respondit seriosius redigantur in scriptis et ut veritas elucescat. mandaverunt et imposuerunt quod dictus Episcopus inquisitus omnia per eum oretenus responsa manu sua propria scribat.

Eo die paulo post in loco predicto.

Supradictus dominus Jacobus Episcopus inquisitus constitutus in iure et in presentia prefatorum dominorum commissariorum ut supra pro tribunali sedentium in loco supradicto in observatione supradicte eorum ordinationis in scriptis presentavit eaque dixit se tantum ostendere que continentur in quadam scriptura scripta et subscripta manu propria ipsius domini Jacobi Episcopi inquisiti et quam nos notarii infrascripti attestamur vidisse ipsum dominum Jaconum Episcopum scribere dicens et confitens ipse dominus Episcopus inquisitus dictam responsionem scriptam et subscriptam esse manu propria eiusdem domini Jacobi episcopi ac dicens respondens et approbans sponte et libere in omnibus pro ut in ea continetur. cuius tenor sequitur et est talis.

Questo è quello che mi Jacomo Mancoso Episcopo de Adiacio so de quelle cosse sono intervenute a Bonifacio. Et primo essendo mi in Bonifacio (Manca il restante)…

1. Quomodo nominanatur ille corsus qui ei retulit quod audiverat in Corsica quod a dicto presbitero Vinciguerra quod tractabatur proditio opidi Bonifacii.
2. Quomodo intellexit quod in dicto loco fieret proditio et a quibus.
3. Qui erant isti qui stabant in domo dicti domini Johannis de Cataiholo.
4. Item qui erant isti principales de quibus dubitabatur.
5. Item in quo loco habuit sermonem cum presbitero Vinciguerra et quibus presentibus.
6. Item quis erat ille cum quo intelligebat quod dictus presbiter Vinciguerra tractaret dictam proditionem.
7. Quam provisionem intendebat facere.
8. Quam promissionem fecit dicto presbitero Vinciguerre.
9. Que verba fuerunt responsiva dicti presbiteri Vinciguerre.
10. Item per quem fecit vocare dictum catalanum.
11. Item an dictus catalanus esset multum longinquus quando eum vocari fecit.
12. Quando loquebatur cum dicto presbitero Vinciguerra quomodo cognoverat dictum catalanum.
13. Quantum temporis fuit intervalum inter verba habita cum illo presbitero Vinciguerra et verba habita cum catalano.
14. Quis fuit primus qui manifestavit ei tractatum proditionis an presbiter an catalanus.
15. Item an prima vice qua allocutus est dictum catalanum dictus catalanus apperuit ei tractatum proditionis.
16. Item quot vicibus allocutus est dictum catalanum.
17. Item quot vicibus allocutus est dictum Vinciguerram.
18. Quo die allocutus est dictum Valentinum de Bobio ex eo die quo manifestata sibi fuit proditio et que verba habuit cu meo.
19. Qui fuerunt illi qui dixerunt quod nollebant dicere aliquid propter eos qui stabant in domo Johannis de Cataiholo.
20. Quando vocavit Perinnum de Robo. quo die an ea die qua sibi fuit manifestatus tractatus an postea.
21. Quo die alocutus est Johannem Guiglinum et quid comune habebat cum dicto Johanne Guiglino.
22. Quid sciebat dictus dominus Inquisitus de tractatibus quibus utebatur dictus catalanus in nocte.
23. Quando vocavit Gasparinum et manifestavit dictum tractatum.
24. Quantum intervalum temporis fuit inter verba habita cum illo de Robo et cum Gasparino.
25. Quando ivit in Corsica.
26. Quanto tempore stetit ad redeundum in Bonifacio.
27. An die quo captus fuit catalanus ipse esset in Corsica.
28. An postquam fuit detentus in Bonifacio allocutus fuerit aliquem de Bonifacio.
29. Et que verba sibi dicta fuerunt.
30. An dictus Perinus de Robo sit eius affinis et quam affinitatem habeat.
31. Et similiter de Valentino de Bobio.
32. An cognoscat Addanum de Avanicio et an locutus fuerit cum eo.
33. An locutus fuerit dictus episcopus cum Gregorio Pola habitatore Agogliastri insule Sardinie.
34. Et que verba habuit cum eo.
35. Que verba habuit cum commissario in Bonifacio quando captus fuit.

† Eo die paulo post.

Interrogatus sibi prius delato iterum iuramento ut supra etc. quomodo nominabatur ille corsus qui ei retulit etc.

Respondit quod vocabatur Godianus de Talago pastor ut credit.

Super secunda.

Respondit quod tam in Bonifacio quam in Corsica vulgariter dicebatur quod tractatur proditio de loco Bonifacii in catalanos.

Super tertia.

Respondit quod dictus presbiter Vinciguerra comedebat continue in domo Johannis de Cataiholo et dictus catalanus comedebat in ea aliquando.

Super IIII.^a

Respondit de dicto Johanne de Cataiholo.

Super V.^a

Respondit in eius camera et nullis presentibus.

Super VI.^a

Respondit cum dicto catalano.

Super VII.^a

Respondit revellarem potestati si intellexissem quod essent in dicta proditione homines de dicto opido.

Super VIII.^a

Respondit quod esset secum in dicta proditione.

Super VIIII.^a

Respondit quod si alius esset quam dictus espiscopus qui diceret ei talia verba. quod faceret ad gladium cum eo.

Super X.^a

Respondit non recordare: sed quod fecit dictum catalanum deambulantem sub quadam logia vocare per quendam puerum.

Super XI.^a

Respondit ut supra.

Super XII.^a

Respondit quod coniecturabat quod ille catallanus esset ille qui tractabat proditionem ex eo quia conversabatur cum dicto Vinciguerra.

Super XIII.^a

Respondit altero die sequenti.

Super XIIII.^a

Respondit dictus catalanus.

Super XV.^a

Respondit secunda vice.

Super XVI.^a

Respondit duabus vicibus.

Super XVII.^a

Respondit semel.

Super XVIII.^a

Respondit eodem die et quod ipse dixit dicto Valentino: vos qui estis de principalibus istius opidi quomodo gubernatis illud? et quod tunc dictus Valentinus respondit: quare scis ne aliquid? Tunc ipse episcopus inquisitus dixit: sic. sed ego non possum dicere: quid enim faciunt dictus catalanus et presbiter Vinciguerra in hoc opido? Tunc dictus Valentinus dixit: morantur in domo domini Johannis et ego non audeo aliquid dicere. Tunc dictus episcopus dixit: non veniet mensis quod capiemur in lecto.

Super XVIIII.^a

Respondit quod dictus Valentinus et dictus Perinus de Robo et Johannes Quilinus et omnes respondebant quod non audebant propter dominum Johannem de Cataiholo aliquid dicere.

Super XX.^a

Respondit eodem die et in crastino ambobus simul.

Super XXI.^a

Respondit primo die et quod dictus Johannes veniebat ad dictum episcopum pro occasione de quodam plebano.

Super XXII.^a

Respondit quod de catalano ignorat: sed bene sciebat de dicto presbitero: quia sibi relatum fuerat quod dictus presbiter Vinciguerra ibat de nocte per opidum Bonifacii sine lumine: et ita retulit dicto Gasparino de dicto presbitero.

Super XXIII.^a

Respondit tercio die postquam ille catalanus sibi manifestavit.

Super XXIIII.^a

Respondit per duos dies.

Super XXV.^a

Respondit postquam manifestavit dicto Gasparino per octo vel decem dies: et quando ivit Corsicam dimisit dictum presbiterum in loco Bonifacii: de catalano dubitat an esset in dicto loco.

Super XXVI.^a

Respondit per unum mensem et plus.

Super XXVII.^a

Respondit quod erat in loco Bonifacii et quod eodem die post unam horam in circa qua ipse applicuit in Bonifacio dictus catalanus fuit captus: sed tamen eadem hora qua aplicuit in Bonifacio antequam esset captus dictus catalanus venit ad ejus domum: et quia vidit quod ipse Episcopus fecit ei malum vultum retrocessit: et inde ad paucum temporis captus fuit dictus catalanus.

Super XXVIII.^a

Respondit quod die sequenti qua captus fuit Johannes Antonius de Cataiholo una cum commissario et notario: deinde inde ad tres dies Gasparinus predictus cum notario et nonnulli alii cum quibus habebat negocia pro eius beneficiis et homines vilis condicionis qui semper alloquebantur in presentia aut notarii aut cavalerii dictum episcopum inquisitum.

Super XXVIIII.^a

Respondit ut supra.

Super XXX.^a

Respondit nullam.

Super XXXI.^a

Respondit quod erat cognatus ejus cum uxore sua premortua.

Super XXXII.^a

Respondit quod cognoscit cum de visus ed quod eum unquam est allocutus.

Super XXXIII.^a

Respondit quod sic una die qua fuit in prandio cum dicto episcopo cum Gasparino de Cataiholo et ejus filio ac duobus presbiteris: sed quod cum eo nunquam allocutus fuit de tali materia.

Super XXXIV.^a

Respondit ut supra.

Super XXXV.^a

Respondit quod manifestavit illa que dixit in ejus responsione quod videlicet quod dixerat illis quatuor.

† Die sabbati XVIIII.^a augusti in terciis.

Super prima interrogatur que verba formalia habuit cum dicto catalano postquam dictus catalanus apperuit sibi tractatum.

Respondit quod a principio interrogavit dictum catalanum unde erat. Qui respondit quod erat habitator in Largerio. Et quid faciebat in loco Bonifacii. Qui respondit quod volebat se concordare ad laboranda coralla cum domino Johanne de Cataiholo et tunc sibi dixit scio quoniam vos tractatis facere proditionem cum presbitero Vinciguerra et de prodendo hoc opidum in posse serenissimi regis Aragonum. et tunc dictus catalanus negavit. tunc ipse episcopus instetit dicendo tu negare non potes quoniam intellexi ex Corsica quod tu et presbiter Vinciguerra tractatis hanc proditionem. Qui respondit quod non erat verum. Et tunc ipse episcopus dixit dicas liberaliter quia ego ero tecum in hac proditione et quod melius posset eam adiuvare quam dictus presbiter Vinciguerra. Qui catalanus persistebat in negotiatione. et tunc dictus episcopus ei dixit vade et significo tibi quoniam te penitebit quia dictus presbiter Vinciguerra ponet te in ludo et faciet te male capitare. Altero vero die sequenti iterum vocavit dictum catalanum et sibi dixit quod si cogitaverat supra facto de quo allocutus fuerat die precedenti: quoniam ipse episcopus allocutus fuerat cum quampluribus de dicto opido qui omnes erant bene dispositi pro tradendo dictum opidum in manibus et posse regis Aragonum et multa alia. Tunc dictus catalanus dixit si vis me tenere secretum ego aperiam tibi omnia. Tunc episcopus dixit ne dubites quoniam ego te secretum tenebo. Tunc catalanus dixit quod ipse cum presbitero Vinciguerra tractabant dictam proditionem et quod sperabant obtinere corum intentum. Tunc episcopus dixit quomodo intenditis hoc facere. Tunc catalanus faciemus quod una navis veniet onusta mercibus versus Bonifacium. quam sponte faciemus naufragari apud Bonifacium et homines Bonifacii exibunt de dicto opido pro capiendo dictas merces et hoc modo habebimus alios homines qui intrabunt in dicto opido. Tunc episcopus dixit quommodo potest fieri si non adsint ad hanc rem perficiendam aliqui homines de dicto loco Bonifacii? Tunc catalanus dixit ne cures quoniam si stabis ad videndum res optimum sortiet effectum. Tunc episcopus: ego non sum homo pro stando ad videndum: et interrogavit eum quando intendat hanc proditionem perficere. Tunc catalanus: hac jeme proxima ventura elapso mense octobris. Tunc ipse episcopus videns quod dictus catalanus nolebat manifestare homines dicti loci Bonifacii ei dixit: vides ne illam rupem que est ex opposito domus mee? vade quoniam tam ispani quam catalani possunt ad eam accedere vide quoniam tibi dicto eam mensurabis ne prudens sis aut suspenderis in campo romanello: sed te ortor ut recedas statim de hoc opido et vadas in tali loco quod nunquam audias nominari Bonifacium. Tunc catalanus dixit: Ah tu me prodis et mutavit faciem. Tunc episcopus: ego non te prodo sed aves que volant manifestabunt te. Tunc catalanus recessit. Postea in sero seu die crastino in mane ipse vocavit Valentinum de Bobio et dixit ei ea verba que heri manifestavit. et postea Perrino de Robo et Johanni Guilino et Gaspari et etiam semel cum dicto Valentino cum habuerit sermonem cum eo de predictis erat quidem nominatus Barnabas de lo Jhura. Tunc dictus episcopus credens quod ista non haberent fondamentum stetit per octo vel decem dies in dicto loco et inde recessit ut heri dixit.

Interrogatus quomodo hoc est quod ipse Episcopus dixisset dicto catalano talia verba qualia dixit et quod dictus catalanus perseveraret morando in dicto opido et se trasferendo in Sardineam et redeundo cum instructionibus et litteris ad dictum episcopum.

Respondit quod nunquam habuit aliquas litteras nisi quod tempore quo ipse erat in Corsica post habita dicta verba cum dicto catalano habuit unas litteras a vicerege Sardinee quas quidam bonifacinus nominatus Johannes de Montaldo detulit in Bonifacio et deinde quidam presbiter nominatus presbiter Paulus de lo Musso de dicto loco Bonifacii detulit ad ipsum Episcopum in Tarago insule Corsice in quo loco faciebat onerari unam barchatam ordei et dicte littere non continebant aliud nisi quod sibi mitteret canes pro venando ad apros: quas quidem litteras quando aplicuit in Bonifacio et fuit detentus cum interrogaretur a commissario Magnifici Officii sancti Georgii an habuisset aliquas litteras dictus episcopus dixit ecce he sunt.

Interrogatus quam amiciciam habebat cum dicto vicerege.

Respondit quod nunquam eum cognoverat nec allocutus fuerat.

Interrogatus que verba habuit cum Gregorio Polla.

Respondit quod de dicta materia nullum verbum habuit quia non audebat propter dominum Johannem socerum eius.

Interrogatus quem animum habebat super dicta materia.

Respondit quod animum habebat intelligendi an adesissent homines de Bonifacio in dicta proditione et maxime dominus Johannes de Cataiholo: qui dominus Johannes sibi domino episcopo adversabatur propterea quod ipse Episcopus habebat curam filiorum dicti Valentini pauperis: et sepe dictus Valentinus comedebat cum ipso episcopo et qui Valentinus erat multum contrarius dicto domino Johanni Cataiholo.

Qui prefati Reverendus dominus Antonius episcopus Hector et Franciscus commissarii et nominibus quibus supra pro tribunali sedentes ut supra visis et consideratis tam responsionibus dicti Episcopi inquisiti factis ad inquisitionem et interrogatoria de quibus supra latius continetur et confessione dicti catalani de qua in processu facto contra dictum catalanum continetur et qualitate dicti Episcopi inquisiti et ex verbis et ex facie eiusdem episcopi videntes habere sufficientia inditia immo urgentissima argumenta contra dictum Episcopum inquisitum et videntes quod ex malicia dicti Episcopi aliter non potest deveniri ad plenam intelligentiam veritatis. omni modo jure via et forma quibus melius et validius de iure fieri et esse potest et ex omni auctoritate potestate et balia eis et unicuique eorum attributa tam virtute brevium apostolicorum quam commissionis dicti Magnifici Officii Sancti Georgii decreverunt et ordinaverunt dictum Episcopum inquisitum torqueri et ad torturam poni debere ut veritas in lucem deveniat.

Testes. Johannes Stachinus. Johannes Pius et Christophorus.

† Die sabbati XVIIII augusti in terciis.

Tratus in altum dixit se velle dicere veritatem.

Interrogatus an dixisset mendacium respondit quod sic.

Interrogatus numquid diceret veritatem quo ad omnia. respondit quod sic.

Deinde depositus absque alio ictu et reductus in terracia paulo post dixit. Verum est quod dictus Gregorius Polla erat in dicto loco Bonifacii et dictus catalanus noluit nominare aliquem de opido Bonifacii. Sed bene nominavit Gregorium Pollam. dicendo quod hunc tractatum faciebat cum Gregorio Polla et predictus Gregorius Polla habebat tantum in manibus quod bene posset conducere negotium ad effectum. tunc dictus Episcopus dixit dicto catalano fac quod dictus Gregorius me alloquatur. tunc dictus catalanus respondit quod faceret. Et tunc dictus Gregorius venit ad dictum Episcopum et sibi dixit domine Episcope iste catalanus mihi dixit quod veniam ad te nam dictus catalanus mihi dixit multociens si volo attendere ad proditionem dicti loci Bonifacii. et tunc dictus Episcopus respondit dicto Gregorio et dixit quod sic etiam ipse Episcopus dixerat dictus catalanus. tunc dictus Epipscopus dixit dicto Gregorio. Gregori vis attendere una cum dicto catalano ad hanc proditionem vel non? Et tunc dictus Gregorius dixit ego vollo attendere ad dictum tractatum proditionis sed tali modo quod dictus tractatus sortiret effectum. Iste catalanus mihi locutus est de hoc: sed mihi videtur quod pingat in aere. Tunc dictus Episcopus dixit dicto Gregorio. Et tu quem modum habes? Qui respondit. Ego dicam tibi modum. Volo ista estate cumulare quantas pecunias possum et cum eis ire in Cataloniam: et querere deferre litteras ex Sardinea seu ex nobilibus Sardinee qui cognoscebant dictum Gregorium. et querere quando ero in Catalonia habere triremes tres a Serenissimo Rege Aragonum et habitis dictis triremibus venire cum eis ad opidum Bonifacii et ibi traficare aliquibus vicibus et sic tantum domesticare adeo quod ex assidua frequentatione ad dictum opidum de dicto Gregorio non haberetur suspitio de tali tractatu. et postea quam intendebat bene armare dictas triremes tali modo quod possit ponere in terra homines quingentos usque in sexcentos et postea cum dictis triremibus ita armatis intendebat venire una note in Paragano sive in Fassiolo et deinde venire in Portum Bonifacii cum lembis sive gondolis et deinde querere ingredi opidum Bonifacii: et quam primum fuisset in dicto opido percurrere totum opidum clamando Aragon Aragon: et deinde se retrahere in aliquo loco dicti loci aut ad plateam porte aut in locum dictum Lo Castelleto: et deinde vocare sive vocari facere Johannem de Cataiholo socerum suum et alios ex principalibus dicti opidi secundum quod sibi Gregorio videretur. Et quia intendebat habere et deferre secum litteras patentes dicti regis quod quidquid faceret cum bonifacinis haberetur pro facto: et regia maiestas haberet ratum et firmum: et tunc ostenderet dictas litteras dictis bonifacinis et eis diceret quod si intendebant velle esse sub posse et dominio dicti regis quod eis firmaret talia pacta immunitatis quod de eis contentarentur et casu quo hoc facere nollent quod obtinere volebat dictum opidum vi et hoc modo tractatus ipse fieret cum aliquo fundamento non eo modo quo volebat dictus catalanus.

Interrogatus quid respondidit ipse episcopus auditis dictis verbis. Respondit dicto Gregorio dicendo: Ego dubito quod non poteris facere omnia que dixisti: quomodo habebis istos sexcentos homines? quomodo intrabis in istum opidum? Qui Gregorius respondit ego spero quod rex mihi dabit istos homines et plures si plures peterem et si nollet dannum erit ipsius regis: de intrando autem in opido respondit dictus Gregorius: in nocte quando erit oscuritas est mihi… intrandi tali modo quod custodie non me videbunt. Tunc dictus Episcopus respondit dicto Gregorio: Ego libenter viderem quod faceres ea que dicis: sed dubito quod tu non facies. Tunc dictus Gregorius dixit stas ad videndum ed videbis si ego perficiam hoc opus et habebo dictas triremes.

Interrogatus quid volebat dictus Gregorius quod dictus Episcopus inquisitus faceret. Respondit quod dictus Gregorius dixit tu stabis ad videndum et facies id quod dicam tibi quod facias. et dictus episcopus respondit ego stabo ad videndum.

Interrogatus an illud tractaret cum aliquibus hominibus dicti opidi Bonifacii amicis seu affinibus eius quod dicta proditio sortiret effectum.

Respondit quod allocutus fuit Valentinum de Bobio de dicto tractatu et sibi dixit: Valentine vides qualiter stamus in hoc loco quod non habemus neque bona neque pecuniam: et quod habemus guerram per mare et per terram. tu vides quod non habemus plus aliquid nisi adhibeamus remedium. Qui Valentinus respondit quod iam locutus fuerat de hoc tractatu cum Antonio de Campo et cum Galeoto vel Augustino Cechavensibus et cum Petrino de Robo et cum Francisco de Forestano cum quo Francisco etiam dixit illa verba que habuit et locutus fuerat cum dicto Valentino et pari modo similia verba dixit ipse Episcopus Johanni Quigino et Luce de Rolando. Qui Valentinus dixit quod cogitaverant mittere Januam unum legatum ad Magnificum Officium Sancti Georgii et requirere ut ipsum Magnificum Officium aut quod acciperet dictum locum et solveret bonifacinis precium bonorum ac suorum possessionum aut quod invenirent modum ut ipsi bonifacini vivere possent et de ipsis protestationem facere officio aliter providerent eis de remedio oportuno: faciendo computum quod dicti domini protectores nihil facerent de requisitis per eos: et hoc modo disponerent maiorem partem hominum Bonifacii ad mittendum unum legatum domino regi Aragonum: ad offerendum dicto regi dictum opidum et tractandum et firmandum pacta et capitula inter eos et dictum regem. Et dictus dominus Episcopus dixit dicta verba que habuit a dicto Valentino dicto Francisco de Forestano Johanni Guigino et Luce de Rolando: Qui responderunt quod erant certi quod dictum Magnificum officium nihil faceret pro dictis requirendis per dictum legatum mittendum ad dictum Magnificum Officium: et sic quod bonum esset mittere legatum ad dictum dominum regem.

Interrogatus quo modo predicta facere potuissent quando officiales existentes in dicto opido Bonifacii providissent de oportuno remedio.

Respondit quod faciebant computum capere ipsos officiales et mittere eos genuam.

Interrogatus quomodo potuissent capere dictos officiales si non habebant maiorem intelligentiam cum hominibus dicti opidi et maxime cum domino Johanne de Cataiholo.

Respondit quia sibi ipsis persuadebant quod dominus Johannes esset cum eis.

Interrogatus quomodo ipse episcopus inquisitus erat ita levis quod staret in simili tractatu cum simili persuasione quin quereret se certum redere de opinione dicti domini Johannis et similiter dicti Valentinus Perinus et alii superius nominati.

Respondit quod dicta verba habita cum dicto Valentino et reliquis habuit etiam cum Gasparino filio Johannis de Cataiholo: qui sibi respondit quod ista omnia erant truffe seu frasche quia non erat honesta requisitio et quod si ille Cechavensis aut Valentinus vel alius non habebant bona et divicias laborent et sibi aquirant.

Interrogatus an ipse esset dispositus totaliter ad perficiendam hanc proditionem.

Respondit secundum partitum quod sibi fecisset rex Aragonum.

Interrogatus quod partitum expectabat propter quod fecisset predicta.

Respondit quod dictus catalanus dixerat dicto Episcopo quod rex faceret fieri eum cardinalem.

Interrogatus si illamet verba de mittendo legatum Magnifico officio Sancti Georgii et deinde ad regem que habuerat cum Valentino de Bobio et. aliis nominatis: ea dixit et manifestavit dicto catalano.

Respondit quod sic. Qui dictus catalanus dixit quod si mitteretur legatus ad Serenissimum regem quod operaret mittere ipsum catalanum legatum. Qui Episcopus dixit catalano: ego eis dicam sed nexio si te mittere volent.

Qui domini commissarii pro tribunali sedentes in loco suo solito predicto visis et auditis omnibus et singulis predictis ad hoc ut ipse Episcopus inquisitus seriosius et cum maiori animi tranquilitate ac spontanea voluntate exprimat veritatem: ordinaverunt et imposuerunt dicto domino Episcopo inquisito presenti et intelligenti ut in predictis cogitet bene et diligenter veritatem rei usque sumpto prandio et scribat manu sua propria seriem rei et veritatis: et tunc ipsam scripturam manu propria inde scriptam presentet ipsis dominis commissariis in presenti processu redigendam.

Testes Antonius de Caneto quondam Gregorii et Christophorus Rolerius notarius quondam Iohannis cives Ianue et Iohannes Petrus Albertonsonus de Forenstra quondam Ansermi vocati et rogati.

† Die predicto in vesperis in loco suprascripto.

Prenominatus dominus Jacobus Episcopus inquisitus constitutus in iure et in presentia dictorum dominorum commissariorum pro tribunali sedentium ut supra: in observatione suprascripte ordinationis et impositionis ei ut supra facte presentavit ipsis dominis commissariis quandam scripturam manu sua propria ut asseruit et affirmavit scriptam et in presentia ipsorum dominorum commissariorum et nostrum notariorum ac testium infrascriptorum subscriptam. Dicens respondens confitens et affirmans sponte et cum iuramento sibi delato in omnibus pro ut. in ea continetur. et cuius quidem scripture tenor talis est.

(Dalla copia spedita dai predetti Commissari ai Protettori di S. Giorgio, con lettera 21 agosto 1480. È scritta per buona parte in cifra, e spiegata in una carta che vi è annessa).

† MCCCCLXXX die sabbati XVIIIJ augusti in vesperas.

Queste sono le cose che mi Jacobo episcopo tracto cum uno catalano el quale haveva nome Leonardo Stephano de Largero: et primo essendo in la mia camera ghe dissi che sapia de uno tractato facto cum uno prete Vinciguerra et in tanto me confesso lo vero che disse de si: ghe disse entreria cum esso et alora me disse che ello faria venire una caravella carrica de roba questa unerata et che la faria rompere. et poi li homini andereano de Bonifacio per pigliare dicta roba et esso farea entrare li homini de la caravella dentro et se farea soa la terra et me disse che cum Gregorio Polla havea parlato: et esso dovea essere in soa compagnia: li dissi me facessi parlare cum dicto Gregorio et così fece; parlai cum dicto Gregorio et mi disse non volea fare como lo catalano ghe avea dicto ma volea cerchare modo haveire tre galee de catalani et praticare alcuno tempo in Bonifacio et poi havere modo de havere homini cinquecento in DC et venire a Paragnano o vero in Faciolo et poi venire cum brigantino et cum gondoli una note de vuernata et montare per lo capo et farse signore de la terra et praticare cum li homini bonifacini de dare la terra a re de Aragona et farli franchire se voleano sta bene se non farsene Signore per forsa ma farea quello facesse re lo haverea per fermo et rato et me disse che lo animo ghe bastava farla sensa haveire compagnia de Bonifacini: tuta volta me disse se volea essere in sua compagnia: ghe dissi de si: et esso me disse como havia le galee serca a Bonifacio et ne parlerea più adaxio et farea se nissuno dovesse havere premio seria io: et como have parlato cum Gregorio parlo cum dicto catalano et ghe disse dicto Gregorio non vole fare dicto tractato cum esso: et che lo volia fare cum le galee: me dice steisse a vedere et che ello me aduria cosa seria contento: perché esso anderia a re et fará cosa che serò contento: Io ge dissi che Valentino de Bobio haviano parlato cum Perrino de Robo et cum Antonio da Campo et cum quelli che Cichaneixi et che haviano traxonato veduto la terra era povera et haviano guerra per mare et per terra voliano cerchare mandare a Jenoa uno Ambassatore: ghe piacesse a lo Magnifico officio darghe paxe o trovare modo essi potessero vivere: aliter se prendessero la sua terra: et ghe pagassero le sue possessione: et ancora cum questi ne parlai io cum Francisco de Forestano et cum Joane Guigino et cum Luca de Rolando et diceno sera bono: ma non lo farano. Si che ho speransa farano questa cosa et non vogliando lo Magnifico officio fare questa manderano a Re de Argone uno Ambassatore de darghe la terra: et a lora me prego dicto Catalano che mandandoghe mandasseno esso et io ghe dissi ghe lo dirò: ma non te manderano a te perché vorrano elegere doi de essi principali: poi ne parlo cum Gasparino dicendo questi haveivano tale pensamento mandare a Jenoa como ho dicto di sopra et esso me dice era una grande vergogna per che se Cichanese et Valentino non hano denari vadano a cavare et ne haverano: io intentando questo da Gasparino non me incalai più de extendeme più a largo: et se dicto catalano fosse tornato era la mia intentione non habiando paxe per mare ni per terra dirli a Gasparino et a Valentino et a li altri dirli de le cose de dicto catalano se lo avesseno volsuto fare sta bene: se non haveria lassato per che solo non lo potea fare (2).

† Die sabbati XVIIII augusti in vesperis.

Interrogatus cum quibus dicti loci dicti Valentinus et Perinus se conferebant.

Respondit quod se conferebant cum Antonio de Campo Bartolomeo de Restoro Galeoto et Augustino Cechavensibus Paolo de Rolando Juliano Speciario Dominico Galeto et quandoque cum Luca Rolando qui est consanguineus germanus dicti Valentini. Franciscus vero de Forestano quandoque se conferebat cum predictis et quandoque cum domino Johanne de Cataiholo. Carolum vero Burnengum dicit solitum esse inimicum Johanni de Cataiholo et quod magis se adherit supranominatis cum quibus etiam se conferebat Johannes de Montaldo et Johannes Quilinus magis se adherit dictis Valentino et aliis quibus supra quam dicto domino Johanni.

Interrogatus quis fuit ille bonifacinus qui fuit in triremibus catalanorum et colloquium habuit vel cum commissario aut regio officiale.

Respondit quod intellexit fuisse in dictis triremibus Raffaelem de Forestano et Julianum de Benevenuto a quibus dicti Raffael et Julianus habuerunt salvum conductum.

Interrogatus si scit quod aliquis alius bonifacinus tractaret etc. aut colloquium haberet etc.

Respondit quod dicabatur in dicto opido Bonifacii quod fuit Franciscus de Forestano qui habuerat colloquium cum Villamarino olim capitaneo triremium catalanorum. et quod dictus Franciscus stetit in dictis triremibus dicti Vilamarini: et dicebatur per dictum opidum per opidanos dicti loci quod habuerat et habebat sermonem cum dicto capitaneo de tali materia. De Adano autem de Avantucio dicit semel de certo scire quod attenderat dicto tractatui quia sunt plures anni quoniam non viderat. Tamen de eo erat murmur in dicto opido quod attenderet dicto tractatui dicebatur etiam quod habebat societatem cum dicto Catalano in Sasaro et Largerio.

Interrogatus de conclusione cum qua recessit catalanus a dicto episcopo quando dictus catalanus recessit de Bonifacio et ivit ad viceregem.

Respondit quod dictus catalanus non dixerat quod vellet ire ad viceregem sed ad regem: et quando recessit dixit: expecta et videbis quid tibi portabo. Et tunc ipse Episcopus dixit: Vade ego expectabo.

Interrogatus quid spectabat.

Respondit quod ipsimet nesciebat sed quod potius aliquod peccatum induxit eum. et potius credit quod si res sortita fuisset effectum ipse episcopus fuisset primus decapitatus a catalanis quam quod habuisset aliquam remunerationem.

Interrogatus de conclusione cum qua recessit cum dicto Gregorio Polla.

Respondit quod Gregorius in recessu dixit ei: tu sta ad videndum et per nunc ego non dico tibi aliud: sed ego veniam cum galeis et tunc ordinabimus omnia.

Interrogatus in quo loco intendebant ponere homines in abscondito.

Respondit quod catalanus dixit quod intendebant ponere homines in abscondito.

Respondit quod catalanus dixit quod intendebant ponere homines in quadam volta subterranea ipsius Gregorii Polle que est ex opposito illius Johannis de Cataiholo.

Interrogatus quomodo dicti homines debebant intrare in dictum locum Bonifacii.

Respondit quod dictus Gregorius dicebat quod de nocte cum aliqua obscuritate cum certis scalis ut sibi videtur ligneis faceret quod dicti homines intrarent quia habebat noticiam de passibus et situ loci et de consuetudine custodiarum et de omnibus.

Qui domini commissarii auditis et intellectis predictis ac audito dicto domino Jacobo Episcopo inquisito dicente si aliqua alia que per eum manifestata non fuissent ad eius memoriam devenirent ea in scriptis rediget. ordinaverunt et imposuerunt dicto domino Jacobo episcopo ut diligentius cogitet et in scriptis manifestet et redigat manu sua propria omnia ea que non manifestavit. ut ipsa veritas in lucem deveniat.

Presentibus testibus suprascriptis.

† Die dominico XX augusti in terciis in loco suprascripto.

Prenominatus dominus Jacobus Episcopus inquisitus constitutus in iure et in presentia suprascriptorum dominorum commissariorum pro tribunali sedentium in dicto loco: in observatione ante dicte ordinationis presentavit aliam scripturam quam ipse confessus fuit esse scriptam manu sua propria et quam sponte subscripsit in presentia dictorum dominorum commissariorum nostrum notariorum et testium infrascriptorum. dicens et confitens cum iuramento omnia et singula in ea contenta esse vera. cuius tenor talis est.

(Dall’originale):

† MCCCCLXXX die domino XX augusti in terciis in castro Illicis.

Ancora io dicto Iacobo Episcopo me arecordo che lo iorno parti de Bonifacio me disse prete Andrea de Domendeo era stato in Sardegna cum misser Bartholomeo de Restoro et haviano parlato cum lo officiale de quello loco de Galura et li havia dicto erano frasche le mie cose a modo quelle se faciano: primeramenti ghe domandai me dicesse la cosa: me disse non e ancora tempo: et me disse più cose che esso havia audito dicto Bartholomeo de Restoro. Ancora Gregorio Polla me dise che facia raxone quando anderia in Catalogna de passare per Bonifacio et alora meglio parleria cum mecho et così dise lo havia dicto a Gasparino et poi facia raxone passare per Genoa: Ancora me arricordo che disse alo catalano che de quanti homini haveria bisogno aricheria de Corsica.

Ego Jocobus episcopus scripsi sponte et affirmo predicta.

† Die dominico XX augusti.

Interrogatus quam promissionem habebat pro parte catalanorum si conducebat hanc materiam ad effectum.

Respondit quod ipse Episcopus inquisitus dixit catalano: Quid ego habebo si conducam hanc materiam? Et catalanus respondit: Ego ibo ad regem et redibo: et videbis quid ego deferam tibi.

Interrogatus quod non est verisimile quo pro tanta re deberet stare sub promissionibus generalibus.

Respondit quod expectabat reditum quia tunc intendebat in reditu melius se intelligere. nam dictus catalanus dicebat quod faceret eum fieri cardinalem et ultra daret ei magnam summam bonorum et pecuniarum.

Interrogatus quid versa vice facere intendebat.

Respondit quod viso quid sibi deferret dictus catalanus: tunc si vidisset fundamentum intendebat inchoare rem cum affinibus suis: et perducere ad effectum. et verum est quod dixit catalano quod ipse faceret venire homines de Corsica eius amicos et cum eis intrare in dicto opido medio affinium suorum. Tamen an habuisset dictos homines vel ne: licet hoc dicere catalano ignorat: et dubitat quando fuisset in facto quod forte non habuisset tot ut dicebat.

Interrogatus qui sunt illi duo propinqui quos vocari fecit in eius camera quando allocutus fuerat ipse Episcopus in eius domo catalanum et quid eis dixit et quid respondiderunt.

Respondit quod illi duo erant Valentinus de Bobio et Perrinus de Robo et eis dixit quomodo faciebant de mittendo legatum Janue ad Magnificum Officium et de perpetrando contra Officium et de mittendo legatum ad regem Aragonum ut in interrogatione ei facta die sabbati XVIIII augusti currentis. et dixerunt quod de predictis sermonem faciebant et loquebantur et sic continue procedebant ad maturandam dictam materiam. Que verba exinde retulit catalano qui dixit: in bona ora.

Interrogatus nunquid esset verum quod prima vice qua dictus catalanus manifestavit ei dictum tractatum fecerit ei minas. de quibus minis a principio quo examinatus fuit dixit ipse Episcopus.

Respondit quod est verum: sed postea perseverando in sermone. dictus catalanus dixit non manifestes quia videbis quod ego faciam quod tu eris certus de cardinalatu et videbis quantas pecunias faciam tibi dare et beneficia tua multiplicare: et quod si semel ipse iret ad regem reverteretur taliter quod esset contentus. et tunc ipse Episcopus magis prebuit aures et dixit: tu ibis et videbo quid deferes et secundum quod tu facies ego faciam. et interim cum affinibus meis ego tractabo.

† MCCCCLXXX die dominica XX augusti in terciis in castro Illicis in loco solito.

Prenominati Reverendus dominus Antonius Episcopus Brugnatensis ac spectabiles domini Hector et Franciscus commissarii predicti pro tribunali sedentes in loco suprascripto eorum solito volentes diligentius veritatem inquirere de et super premissis omnibus et singulis mandaverunt et ordinaverunt per nos notarios dicto domino Jacobo Episcopo inquisito religi et repeti omnes et singulas responsiones manifestationes et confessiones per eum hactenus factas: ad hoc ut ipse dominus Jacobus Episcopus auditis dictis responsionibus manifestationibus et confessionibus reprobet ea omnia et singula in quibus videret se falsum dixisse et confirmet ac approbet ea omnia et singula in quibus intelliget se veritatem dixisse. et sic in continenti per nos dictos notarios in presentia dominorum commissariorum premissis omnibus relectis et repetitis de verbo ad verbum eidem domino Jacobo Episcopo inquisito presenti et intelligenti. idem dominus Jacobus Episcopus cum iuramento dixit respondit reprobavit confirmavit et confessus fuit in omnibus pro ut infra.

Et primo lecta et publicata ipsi domino Jacobo Episcopo scriptura manu ipsius scripta et subscripta die XVIIJ augusti anni presentis in qua ipse Episcopus dixit errorem commisisse in ea parte in qua dixit quod catalanus prima vice qua alloqutus fuit dictum catalanum sibi Episcopo revellasse dictum tractatum proditionis. quia talem revellationem fecit dictus catalanus ipsi Episcopo secunda vice qua ipse alloquutus fuit.

Item in ea parte in qua dictus Episcopus dixit dicto catelano quod volebat… intrare in talibus etc. Dixit et declarat dictus dominus Jacobus episcopus quod ista fuerunt vera in principio sed postea auditis promissionibus dicti catalani fuit contentus intrare in tali tractatu cum eo.

Item in ea parte in qua dixit et scripsit: questo prete Vinciguerra et questo catalano che faciano in questo loco etc. est verum de presbitero Vinciguerra. sed non de catalano.

Similiter in ea parte in qua dixit: e così in quello jorno jamai etc. dixit verum esse de presbitero Vinciguerra. sed de catalano non.

Item in ea parte: lo jorno vegnando etc. et in alia parte: io vedendo così Ihamo Gasparino etc. omnia sunt vera. sed eis non nominavit catalanum.

Item similiter in ea parte que incipit: In questo modio le mie intrate etc. usque in fine. quod omnia sunt vera excepto quod non nominavit catalanum propter promissiones quas dictus catalanus sibi fecerat. In ceteris autem approbat et affirmat omnia contenta in dicta scriptura esse vera.

Lectis ipsi domino Jacobo episcopo aliis interrogationibus factis die XVIII^a presentis mensis augusti et responsionibus per eum factis ipsis interrogationibus.

Super responsione facta ad septimam interrogationem dixit quod a principio ipse dominus episcopus habebat istam voluntatem sive istum animum sed post promissiones sibi factas per dictum catalanum mutavit propositum.

Super XVIII.^a interrogatione etc. dixit vera esse contenta in responsione sua respectu presbiteri Vinciguerre sed catalanum non nominavit propter promissiones quas sibi fecerat dictus catalanus.

Super XXIII.^a: dixit vera esse contenta in responsione: sed de catalano nullum verbum habuit cum Gasparino sed solum de presbitero Vinciguerra.

Super XXVII.^a: dixit vera esse contenta in responsione: sed fecit malum vultum dicto catalano quia dictus catalanus venerat ad ipsum dominum Episcopum in presentia plurium personarum ibi astancium et dictus dominus Episcopus voluisset quod venisset magis secretum.

Super XXXIII.^a

Dixit quod in prandio allocutus non fuit dictum Gregorium de tali materia. sed ea die in sero ad instantiam catalani locutus fuit cum dicto Gregorio de tali materia.

Super XXXIIII.^a

Dixit quod habuit ea verba cum dicto Gregorio que heri manifestavit.

Super XXXV.^a

Dixit se dixisse et manifestasse etiam verba per eum post manifestata.

Super XXXVII.^a

Affirmavit vera esse contenta in responsione cum additione prout supra manifestavit.

Super XXXVIIII.^a: affirmavit vera esse et etiam quod Gregorius Polla habebat scientiam de dicto tractatu prout heri manifestavit.

Super XXXX.^a Dixit falsam esse responsionem suam sed veritatem esse prout heri dixit.

Super XXXXI.^a

Respondit quod dicti Valentinus et alii quos heri nominavit dixerunt et habuerunt ea verba cum dicto Episcopo que heri dixit: nescit autem hoc esset quia essent inimici dicti officii vel ne: hoc pro certo non scit: sed quod pocius credit quod hoc facerent propter eorum utilitatem.

Super XXXXIII.^a

Respondit quod primo sibi fuerunt facte promissiones de quibus fit mentio in dictis et manifestatis heri per eum et hodie paulo ante.

Super XXXXIIII.^a

Respondit quod ymo sperabat et fecisset prout dixit heri et hodie in manifestatis per eum.

Super XXXXV.^a

Affirmavit vera esse contenta in responsione a principio: sed postea mutavit opinionem prout patet ex manifestatis heri per eum.

Super XXXXVIIII.^a: affirmavit que heri manifestavit. In ceteris autem contentis in aliis responsionibus per eum factis ad dictas interrogationes dixit approbat et affirmat in omnibus et per omnia ut in eis continetur.

Item sibi lectis aliis interrogationibus factis die XVIIII augusti sabbati in terciis et responsionibus per eum factis ad dictas interrogationes.

Super prima. Dixit quod veritas est prout postea dixit et manifestavit quando fuit depositus a tortura et prout paulo ante dixit.

Super secunda. Dixit quod quantum ad litteras vera sunt que ipse respondit: sed quantum ad verba minatoria verum est quod a principio habuit dicta verba sed postea mutavit propositum ut supra dixit.

Super tertia dixit quod est verum quod nunquam ipse viceregem allocutus fuit nec eum cognovit nisi mediante Laurentio filio Johannis Gambelle affine ipsius Episcopi. qui Laurentius est etiam affinis dicti domini viceregis.

Super IIII.^a Dixit quod falsa est dicta responsio: sed veritas est prout heri dixit postquam fuit depositus a tortura.

Item lectis dicto domino Jacobo episcopo manifestatione et interrogationibus et responsionibus per eum factis post torturam heri die XVIIIJ augusti in terciis. Dixit quod vera sunt contenta in dictis manifestatione et responsionibus. sed declarando dixit quod cum dicto Valentino et aliis superius nominatis non fecit verbum de tractatu quem habebat cum dicto Gregorio nec etiam specialiter de tractatu quem habebat cum dicto catalano.

Item lecta eidem domino Jacobo manifestatione per eum facta die heri in vesperis scripta et subscripta manu sua propria: affirmat omnia et singula contenta in ea esse vera.

Item sibi lectis aliis interrogationibus et responsionibus per ipsum dominum Jacobum episcopum factis die heri in vesperis: affirmat contenta in eis esse vera.

Item sibi lecta manifestatione hodie manu sua scripta et subscripta: affirmat contenta in ea esse vera.

Item sibi lectis aliis interrogationibus et responsionibus hodie per eum factis: affirmat contenta in eis esse vera.

Testes.

Antonius de Caneto quondam Gregorii.

Barnabas de Caneto quondam Eliani.

Christoforus Rolerius.

Facta ratificatione omnium predictorum dicti domini dixerunt dicto episcopo. Goardè domine Episcope che se tracta de cose de grave importantia et donde ghe va et lo honore et li beni e la persona e vostra et de molti altri. Goardè che voi non dixessi una cosa per una altra, o vero per paura de corda o per altro respecto: et pensè bem super tuto: et ancora se voi savessi altro dì liberamente ogni cosa: aciò che seando voi pentito de so che avet facto: dio ve habia raxone de haver misericordia: et così la vergine gloriosa: advisandove che se dixessi una cosa per una altra primieramenti voi seressi raxone de la dannatione de la anima vostra et apresso de inducere molti scandali.

Sunc dictus Episcopus respondit: So che ho dicto è la veritate: et non ho taxuto alchuna cosa de quelle me sono aricordato: et se più avanti me arricorderò ancora lo dirò.

Iterum dicti domini replicaverunt: Goardè che lo timore de la corda non ve facie dire più una cosa como una altra: noi non vogliemo altro salvo la veritate: la qual ve preghiamo la dichiati sensa alchuno respecto. Tunc dictus Episcopus replicavit: So che ho dicto è la veritate.

Et tunc dicti domini triplicaverunt. È così la veritate super lo carrico de la anima vostra et per vostro sacramento? Et tunc dictus Episcopus: Così è la veritate super lo carrico de la anima mia et per mio sacramento.

Et tunc antedicti domini commissarii ordinaverunt eum reponendum esse in carceribus sub tuta custodia. et ita imposuerunt Antonio de Caneto castellano dicte arcis Illicis presenti audienti et intelligenti et similiter presente audiente et intelligente dicto domino Jacobo Episcopo inquisito (3).

Testes ut supra.

(1) Corroso.

(2) In questa copia manca la sottoscrizione del Vescovo.

(3) Dal presente Processo si ricava: – 1.° che il Vescovo di Brugnato, delegato dal Papa per assistere a tutti gli atti del procedimento contro il Vescovo di Ajaccio, si chiamava Antonio: – 2.° che i principali cogiurati, per togliere Bonifacio ai Genovesi e darlo per tradimento al Re di Aragona, oltre il Vinciguerra Sacerdote, Giovanni Cattajolo, e il di lui genero Gregorio Polla già nominati da Leonardo Stefano (Ved. sopr. Cart,. N.° LXXVIII), erano Valentino e Pietrino di Robio, Giovanni Guiglino, Gasparino Cattajolo figlio di detto Giovanni, Barnaba de lo Ihura, Antonio de Campo, Abramo de Ayanuccio, Galeotto e Agostino Cichaneixe, Francesco di Forestano, Raffaele di Forestano, Luca e Paolo di Rolando, Carlo Burnengo, e Giuliano Speziale: – 3.° che forse non erano estranei alla stessa congiura Giovanni di Montaldo e il prete Pier Paolo de lo Musso, i quali avevano recate al Vescovo di Ajaccio lettere del Vicerè di Sardegna (Ximene Perez), e più specialmente Lorenzo di Giovanni Gambella affine del Vescovo e dello stesso Vicerè: – 4.° che al Vescovo di Ajaccio si era promessa gran somma di denaro, molti beni, e il cappello di Cardinale, se la congiura riescisse: 5.° infine che per stringere meglio le fila della trama ordita erano pure partiti da Bonifacio prete Andrea Domenedeo e Messer Bartolomeo de Restoro, i quali recatisi in Gallura (Sardegna) avevano conferito con l’Officiale regio di quel luogo. – La sentenza che doveva compire questi atti, come quelli di Leonardo Stefano, non si è rinvenuta ancora nell’Archivio di S. Giorgio. E credo non si troverà, perché probabilmente il Vescovo di Ajaccio sarà stato ritenuto e ben custodito in carcere nel castello di Lerici, dove poco dopo cessò di vivere.