Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XIII – XCVII

Patti della resa del luogo e fortezza di Sant’Igia fatta dai Genovesi ai Pisani.

(1257, 26 luglio).

Dai Regii Archivi di Corte di Torino.

In nomine Domini nostri Iesu Cristi amen. Anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, indictione XV. die sabbato, septimo kalendas augusti. Sardenia in regno Kalaritano, in plano sancte Ygie, coram dominis Comite de Selenga, Gotofredo Iudeo marescalco exercitus, Ubaldo de Paganello castellano castelli de Castro, Nicolao de Grosseto, Gualterio de Calcinagia, Marzucho, Ugolino Macagnono, Rosato vicecomite, Tyriao vicecomite, et aliis multis testibus rogatis. Cum dominus Guillielmus comes Caprariae, et iudex Arboreae, et tertiae partis regni Callaritani, et generalis vicarius Pisanorum in Sardenia existentium, suo nomine, omniumque suorum familiatorum, et vice et nomine omnium Pisanorum existentium in Sardenia; et dominus Iohannes vicecomes iudex Gallurii, et tertiae partis regni Kallaritani, suo nomine, et nomine omnium illorum tam militum quam peditum, qui pro eo sunt districtuales: et Gerardus comes, et Ugolinus Guelfus comes, iudices tertiae partis dicti regni Kalleritani, eorum nomine, et nomine et vice illorum militum, et peditum, qui pro eis sunt districtuales (1);  atque dominus Otto de Gualducio armiragius galearum, et conestabilis totius exercitus Pisanorum factum apud sanctam Igiam, sub eodem domino Guillielmo comite et iudice Arboreae factum pro pisano Comuni, et nomine et vice omnium Pisanorum, qui in Sardinea habitant, vel accessi sunt de novo in obsidione apud predictam villam sancte Ygie concorditer ex una parte; et ex alia dominum Iachinum Calderarium potestatem populi et ville sancte Ygie, et Taliaferrum advocatum capitaneum militum pro comuni Ianue, Benenatum de Lero marescalcum, Philipum Mantegarium de Placentia, Nicolosum Negrinum, Marianum Curaum curatorem ville sancte Ygie, Ugolinum de Corvu, Travosum Bucalem, Petrum Conium, Iohannem Corsum, Petrum Mazagutum, Titum Conium, Iohannem Bordonum, Ceparium Prezau, Bonannum Capazau, Sardos sancte Ygie, et pro comuni et universitate iam dicte ville de hominibus omnibus habitantibus, et qui sunt in sancta Ygia, tractassent, et ordinassent pacem, et veram concordiam, quam sine debito diligunt terminare. Ergo autem convenerunt et promiserunt supradictus dominus Guillielmus comes nomine predicto, nomine et vice omnium Pisanorum in Sardinea existentium, et nomine et vice illorum omnium, qui ad sua insigna reducunt; et supradictus dominus Iohannes vicecomes iudex Gallurii nomine supradicto; et domini Gerardus comes, et Ugolinus Guelfus comes iudices tertiae partis regni Kalleritani nomine iam dicto; et dominus Otto de Gualduccio armiragius galearum, et conestabilis et ancianus totius exercitus supradicti facto pro Pisano comuni apud sanctam Ygiam, sub eodem magnifico viro domino Guillielmo comite, et iudice Arboreae, dederunt, concederunt, deliberaverunt, et firmaverunt supradictis dominis Iachino Calderario potestati ville predicte, et Taliaferro advocato capitaneo militum pro Comuni Ianue, omnibusque aliis tam Lombardis quam Ianuensibus, et omnibus terramagnensibus, fiduciam plenam, liberam, et generalem, tam in rebus quam personis, extrahendi et ducendi equos, et animalia, et alias res omnes, quos vel quas habent vel habere videntur in sancta Ygia; aut extra sanctam Ygiam, quocumque loco essent in regno Kallaritano, et vendere, et alienare, et quicquid inde voluerint facere. Item promiserunt et convenerunt associare ipsos milites cum dicto capitaneo, vel facere associari de bona et idonea securitate extra regnum Kalleritanum usque in Sassari (2), vel in securo loco, et quod preparabunt et curabunt preparari facere tres galeas fornitas panis et aque, et casei, et de remis sive hominibus, in quibus ire possit dominus Iachinus Calderarius potestas cum suis servientibus omnibus, qui sunt in sancta Ygia pro Comuni Ianue, sani et salvi usque in civitatem Ianue, vel ad locum Portusveneris. Item quod predicti domini iudex Arboreae, Iohannes vicecomes iudex Gallurii, et alii domini omnes de Sardinea non tractabunt nec ordinabunt malum nec dedecus, perdicionem vite, neque membri, neque sensi, palam, nec privatim, ipsorum dominorum Iachini, et Taliaferri, omniumque aliorum hominum qui in sancta Ygia morati sunt pro Comuni Ianue; et quod aliquis pisanus, nec de eorum parte non faciat, nec faciet offensam aliquo modo supradictis; et si sciverint aliquem vel aliquos illud facere velle, vel fecisse, bona fide vetabunt, et quam citius poterunt ipsum vel ipsos destruebunt, vel destrui facient; et quod aliquis supradictorum detineri non possit, videlicet ianuensium pro aliqua causa; si vero aliquis terramagnensis infirmus esset in sancta Ygia, aut post alios pro aliquo impedimento remaneret, ut non possit cum aliis appropinquare, quod erit sanus et salvus, et quod suas res amittere non possit. Item quod villa sancte Ygie amodo habeatur et teneatur pro Comuni Pisanorum in forcia et virtute supradicti Comunis, et non alicuius domini Sardinee (3); et quod Comune Pisanum semper habeat unum rectorem, sive potestatem in dicta villa ad rationem faciendam cuilibet conquerenti alicuius persone ville sancte Ygie, ita quod villa sancte Ygie, et homines in ipsa habitantes teneantur et habeantur eo modo et forma, qua habentur et tenentur homines Castelli de Castro pro Pisano Comuni (4). Item promiserunt et convenerunt, quod Comune Pisarum, nec aliquis pro Pisano Comuni, nec aliquis iamdictorum dominorum, neque singularis persona ullo ingenio vel modo possit nec debeat neque poterit aliquod debitum abhinc retro factum petere alicui viro sancte Ygie, vel ab aliqua persona ipsius ville, nec ab aliquo homine, nec ab aliqua persona, que fuit de familia, aut de masnata domini quondam marchionis Chiani, cum instrumentis, neque sine instrumentis, ut dici aut opponi posset, quod aliquis supradictorum compelli non possit ad ipsum debitum solvendum, aut ad aliquod restituendum, et penitus sit irritum et cassum, et nullis augmenti, et petitio non valeat, et similiter intelligatur et habeat locum, tam de accomendatione pecunie aut rerum, quam de alio negotio. Item convenerunt et promiserunt, quod si aliquis pisanus faceret molestationem de verbis cum aliquo sancte Ygie, vel qui moratus sit pro Comuni Ianue in sancta Ygia, occasione preterite guerre, quod futurus rector fieri faciet inter eos pacem; et domini supradicti, nec aliquis ipsorum non debeant morari pro habitante in dicta villa (5). Item promiserunt et convenerunt, quod illi qui steterunt apud aliquem dominum, abhinc retro pro sententiis diffiniendis, aut micidiis, aut pro aliqua alia causa, non possint, nec debeant pro aliqua persona calopniari, nec inculpari, nec reddere damnum, nec reddi facere dedecus pro aliqua causa, nec suis heredibus, de verbis, vel de factis. Item promiserunt et convenerunt, quod omnes carcerati, qui sunt in Sardinea, et qui pro pisano Comuni sunt detenti, aut pro aliquo pisano in Sardinea, alargati sint et relaxati, et similiter illi carcerati qui sunt in sancta Ygia debeant alargari. Item promiserunt et convenerunt, quod terre et possessiones, domus et res omnes, quas hodie habent homines sancte Ygie et mulieres, videlicet existentium in dicta villa, et qui vixerunt extra villam occasione ville, tam extra villam quam intus, in toto regno Kallaritano, tam possessiones quam debita, et debita domini marchionis Chiani, et domini quondam iudicis Guillielmi (6), habeant libere, sanas, et expeditas sine aliqua molestatione, et habebunt et erunt omnes, tam Sardi quam alii de masnata, reversi et restituti in eorum locis, terris, et domibus. et bonis tanquam erant, et fuerunt tempore vite domini marchionis supradicti (7). In omnibus capitulis superius factis semper intelligatur, tam de masnata domini quondam marchionis, et hominum de masnata, quam Sardorum. Insuper, quod dominus Bennenatus de Lero, Iacobus Marchionis Ventura arcarius, Henricus arcarius, Bondinus Faripanis, Cosius de Sperevello, Bernardus de Cornu, Bonus accursus de bono die, positi sint et restituti in eorum locis, terris et possessionibus, bonis mobilibus et immobilibus, velut erant et fuerunt tempore vite domini Marchionis supradicti quondam, et insuper domus prefacti Bonacursi de bono die, que sunt in castello Castri, et que retente sunt hodie pro quibusdam suis creditoribus indebite proculpantibus, quod sint libere restitute sine molestacione persone alicuius (8). Item promiserunt, quod villa sancte Ygie fiat, et faciebunt aptari et amplificari, et curabunt eam amplificare, et non removere ipsam de suo solo, nec destruere, et in ipso statu ubi hodie quiescit habere et tenere, salvo quod muri, et fossi, et porte destruantur (9). Predicta omnia et singula supradicti domini, quilibet pro se, et supradictus dominus Otto de Ganducio, et castellani castrorum omnes, et comiti galearum, et omnes vexilla ferentes, et anciani et consiliarii societatum populi pisani iurabunt et iuraverunt attendere et observare bona fide, et sine fraude et dolo, super eorum animis corporaliter; sic Deus eos adiuvet, et hec sancta Dei evangelia. Predicta vero obligata pro sese, et Comuni pisano supradictis, domino Iachino Calderario, et Taliaferro advocato, recipientibus nomine et vice potestatis et capitanei Comunis Ianue, et etiam eorum nomine, ad decem millia marcharum puri argenti, quod predicti nomine Comunis, et capitanei, et potestatis Ianue pro Comuni Ianue, sub Curia romana, et maiori cathedra cum effectu exigi possit tociens quociens contrafactum erit, ratis manentibus omnibus supradictis, et renunciantes omni legum auxilio, omnique exceptioni, et legi que dicit – quemque pro parte (10). – Et supradicti dominus Iachinus Calderarius potestas, et Taliaferrus advocatus Capitaneus eisdem convenerunt et promiserunt dare villam vacuam de ianuensibus, et terramagnensibus. Et iuraverunt predicta omnia et singula bona fide, et sine fraude, sic Deus eos adiuvet, et hec sancta Dei evangelia, attendere et observare. Et plura instrumenta unius tenoris fieri rogaverunt.

Ego Obertus de Guidono de Placentia notarius precepto istarum parcium huic interfui, et rogatus hanc cartam ita scripsi.

NOTE

(1) Il regno di Cagliari adunque, dopo la morte di Chiano, era stato occupato intieramente dai pisani, e diviso in tre parti; una delle quali era spettata a Guglielmo conte di Capraia e giudice di Arborea, l’altra a Giovanni o Chiano Visconti giudice di Gallura, e la terza ai fratelli conte Gherardo e conte Ugolino Guelfo. Da questi ultimi si bipartì la discendenza dei conti di Donoratico, i quali perciò s’intitolavano in appresso Domini sextae partis regni Kalleritani. Ciò conferma la narrazione del Fara, il quale narra, che Mariano (secondo di tal nome, succeduto a Guglielmo conte di Capraia nel giudicato di Arborea) legò per testamento nel 1295 la sua porzione del regno di Cagliari al Comune di Pisa; che l’altra porzione pervenne a Giovanna, figlia unica di Nino, e nipote di Chiano di Gallura, sposatasi a Riccardo signore di Trevigi; e la terza fu poi suddivisa tra li suddetti conti di Donoratico. Narra eziandio lo stesso annalista, che indipendentemente da queste tre porzioni il comune di Pisa occupò e ritenne in suo potere il castello di Cagliari co’ sobborghi, il castello di Acquafredda, il castello di Baratoli, ed altri luoghi. (Fara, De rebus sardois Lib. II., pag. 236). Vedasi però, per maggiore schiarimento, la Carta N° CXI che riportiamo più sotto fra le carte e i diplomi di questo secolo XIII.

(2) La città di Sassari era scelta come luogo di sicurezza dai genovesi assediati in Sant’Igia. Pare quindi, che fin da quel tempo i Sassaresi fossero indipendenti da ogni dominazione straniera, e specialmente dalla pisana. Forse non erano totalmente liberi da ogni soggezione verso i re o i giudici di Torres, i quali signoreggiavano in tutto il Logudoro. Ma di tale soggezione non si trova indizio nei documenti di quella età; e Michele Zanche, che nel 1257 governava il regno Turritano nella qualità di vicario di Enzo re di Sardegna, si occupava probabilmente a barattare, anziché a difendere i diritti del suo padrone lontano, e prigioniero in Bologna. Vediamo infatti e consta dalla storia, che nel 1275 (e quindi soli dieciotto anni dopo la presente capitolazione di Sant’Igia), non sì tosto accade la uccisione del Zanche per mani del suo genero Brancadoria, che gli uomini di Sassari si ressero a comune, e in appresso nel 1295 si collegarono col comune di Genova.

(3) Se i Genovesi cedevano nel momento la terra e castello di Sant’Igia alle forze superiori dei Pisani, non disperando però dell’avvenire pattuivano, che quel luogo e quella fortezza non si facessero cadere in potestà di alcun signore, o dinasta dell’isola, sotto qual nome non pare esservi dubbio che gli assediati intendessero accennare al conte di Capraia giudice di Arborea, a Chiano Visconti giudice di Gallura, ed al conte Gherardo, ch’era particolare nemico dei marchesi di Massa giudici di Cagliari.

(4) Nella capitolazione si volle assicurare agli uomini ed abitanti di Sant’Igia lo stesso reggimento civile e politico, che i Pisani usavano per gli uomini del castello di Cagliari (Castelli de Castro).

(5) Questo patto proibitivo della dimora o domicilio in Sant’Igia di alcuno dei signori (domini), che trattavano e segnavano il presente atto di pace a nome del Comune di Pisa era una conseguenza del patto precedente, per cui era stabilito, che nessun signore dell’isola potesse avere in sua balia il castello di sant’Igia.

(6) Cioè Guglielmo II, o padre, o prossimo congiunto di Chiano e di lui predecessore nel giudicato di Cagliari (Ved. sopr. cart. N° LXXXVI); non potendosi qui parlare di Guglielmo III, ossia di Guglielmo Cevola o Cepolla, il quale era ancora vivo, e fece nel 14 gennaio 1258 il suo testamento (Ved. infr. cart. N° XCVIII).

(7) Nei tempi, vale a dire, di Guglielmo II marchese di Massa e giudice di Cagliari.

(8) Bonacorso de bono die, altro degli aderenti del marchese di Massa nominati prima di lui, aveva inoltre le sue case nel castello di Cagliari sequestrate da suoi assertisi e non veri creditori.

(9) Si vedrà appresso, che i Pisani non mantennero la data fede, e che distrussero per intero il luogo di Sant’Igia (Ved. infr. cart. N° CI).

(10) Con questa clausola si rinunziava dai contraenti al benefizio divisione, volendosi che ciascuno degli infrattori della pace fosse debitore solidale della convenuta penale di dieci mila marche di argento.