Testamento del re Enzo, o Arrigo, figliuolo dell’imperatore Federico II, col quale sono da lui instituiti eredi dei suoi dominii di Sardegna li suoi nipoti Enrico e Ugolino, nati dalla di lui figlia Elena, e dal conte Guelfo del conte Ugolino della Gherardesca.

(1272, 16 marzo).

Dal Maccioni, Difes. dei Dom. dei Conti di Donoratico, tom. II. pag. 67 e seg.

In nomine Sancte, et individue Trinitatis. Anno a nativitate domini nostri Iesu Christi millesimo dugentesimo septuagesimo secundo. Indictione quinta decima, die sexto decimo intrantis martii. Henricus D. G. Rex Sardinie dum serenissime dive memorie genitoris nostri Federici Romanorum imperatoris invictissimi virtuosam potentiam, et gloriosam virtutem recolimus, dum illustrium fratrum nostrorum regum et principum sublimitatem pensamus, eo gravis desideriorum carnalium motu angustiarum imminentium molem patimur, quo submissi, et acerbius inimicantis fortune ictibus agitamur, verum quoniam Regis eterni iudicium, cui fragilitas humana subiicitur aliquo iuge remedio devitare non possumus, de manu eius sperantes misericordiam consolationi debitam adheremus, et dum discritionis naturalis integritate potimur, licet corpus languore prematur durissimo, posteris nostris nuncupativo testamento presenti sine scriptis super regnorum, iurium, et rerum nostrarum dispositione tradimus documentum. In primis siquidem onus gravosum nostris eiicientes ex humeris, comune Bon. ab omnibus gravaminibus, et lesuris, que nobis tanquam benemeritis dum nostros reatus agnosceremus per tempora intulit, et fovente gratia liberamus, remittentes eidem quecumque a nobis illicite per tempora extorsisset, nec non universos, et singulos devota, et pia liberatione ab omnibus iniuriis nobis illatis absolvimus, et eos ad pacem, et nostram benevolentiam revocamus: supplicantes comuni Bononie, quod paupertatis nostre miserta, gravia expensarum onera non  expavit, quatenus viros discretos magistros, Tadeum, Laulum (sic), Bartolum, Peregrinum, Amadeum, et Alessium medicos nostros sui laboris decenti remuneratione letificet. Preterea statuimus, volumus, et mandamus, quod miserandum corpus nostrum quod Bon. carcere inclusit in vita, post mortem carceri, et sepulture tradatur perpetuo, arbitrio venerabilis patris domini Octaviani D. G. Bononiens. Episcopi apud ecclesiam quam decreverit, quam ex nunc nobis eligimus, et optamus. Et pro salute anime nostre, et in peccatorum nostrorum remedium quadragintas uncias auri dimittimus per illustrissimum dominum Alfonsum Dei gratia regem Castelle, carissimum consanguineum nostrum, et D. Federicum Tertium Lantgravium Turingie carissimum nepotem nostrum piis locis citra sepulturam nostram, et personis miserabilibus ipsorum arbitrio erogandas. Supplicantes prefatis, quod ob amorem nostrum et domus nostre in hac parte salutem anime non evitent. Item iure legati viro commendabili Guglielmino de Sancto Georgio, civi Bononiensi familiari et fideli nostro relinquimus mille libr. Bononiens. computatis in his omnibus denariis, et pecunia quam nobis hactenus, et curie nostre mutuavit pro subventione nostra, et rebus nostris, et nostre familie opportunis. Mandantes infrascriptis Henrico, et Ugolino nepotibus, et heredibus nostris quod eidem Gulielmino iamdictam quantitatem ad sex menses prossimos post exitum vite nostre persolvant, alioquin ipsos infrascripta hereditate privamus nostra, et decernimus non gaudere, quam hereditatem ad eundem Gullielminum tunc volumus devenire, habita ratione quanti plus relictum est cuilibet infrascriptorum, Iacobi, Nicolai, et Petri, ut pro ea parte ad ipsum Gulielminum dicta hereditas devolvatur divisione hereditatis facienda pro rata dd. quantitatum tunc temporis inter eos. Item viro discreto Iacobo abatis fideli, et familiari mercatore nostro civi Bon. iure legati relinquimus duo millia, et septingentas lib. Bonon. computatis in his mille, et septingentis lib. Bonon. quas nobis, et nostre curie pro expensis necessariis mutuavit; mandantes infras. Henrico, et Ugolino nepotibus, et heredibus nostris quod eidem Iacobo iam dictam quantitatem ad sex menses proximos post esitum vite nostre persolvant, alioquin ipsos infrascripta hereditate nostra privamus, et decernimus non gaudere, quam hereditatem ad eundem Iacobum devolvi volumus devenire habita ratione quanti plus relictum est dicto Gulielmino, et infras. Nicolao, et Petro, etc. ut supra. Absolvimus insuper discretum virum Bencivenni abbatis, et filios eius ab omnibus, et singulis que a nobis perceperant, vel habuerant nomine usurarum, et eos exinde nullo volumus peccati onere aggravari. Item Nicholao filio Benvenuti civi Bononiens. dilecto domicello, et familiari nostro, quem numquam in exibitione obsequiorum tepentem reperimus, iure legati relinquimus quingentas libras Bonon. mandantes inscriptis Henrico, et Ugolino nepotibus, heredibus nostris quod eidem Nicolao iamdictam quantitatem ad sex menses proximos post exitum vite nostre persolvant alioquin ipsos scripta hereditate nostra privamus etc. Item memoratis Gulielmino, Iacobo et Nicolao iure legati relinquimus omnia iura que ad nos pertinent in bonis Albertini Spavaldii, et eorum ipsum Albertinum Spavaldum quacumque occasione. Item Petro Armanini fideli nostro relinquimus iure legati quinquaginta libr. Bonon. mandantes infrascriptis Henrico, et Ugolino nepotibus heredibus nostris quod eidem Petro iamdictam quantitatem ad sex menses proximos post exitum vite nostre persolvant, alioquin ipsos ista hereditate privamus ut supra. Item magistro Eliseo medico nostro iure legati relinquimus centum libras Bonon. Item Gulielmino de Parma domicello, et servitori nostro, et familiari iure legati relinquimus centum libras Bononien. Item magistro Marco, magistro Iohanni coquis nostris, Benedicto Apulien., Bernardo et Milliano serventibus nostris in remunerationem obsequiorum, que nobis fideliter contulerunt, videlicet, cuilibet ipsorum viginti quinque libras Bonon. Item nob. viro Guidoni Tantidenari amico nostro iure legati relinquimus viginti quinque libras Bonon. Item Iacobino Favie magistro sartori nostro iure legati relinquimus viginti quinque libras Bonon. Item Petro de Regio, calzolario nostro iure legati relinquimus viginti quinque libras Bononien. Item Bonaccurso iure legati relinquimus decem libras Bonon. Verum si quidem considerantes devota obsequia puram fidelitatem etc. quibus nobis a multis temporibus placuerint prefati Gulielminus, Iacobus, et Nicolaus, et etiam Thomaxinus infrascriptus notarius, et familiares noster, quoniam debitis beneficiis eos remunerare non possumus, nobis deficiente potentia, ipsos infrascriptis heredibus nostris, et universis regibus, et principibus, et cunctis, qui patris, et fratrum nostrorum solia dilexerunt, tenerrime commendamus, cetero exortantes suppliciter quatenus prefatos, et visos alacritate, ac gratiarum favore letificent, que cunctorum mentes amat per  exemplum. Item statuimus, volumus, et mandamus quod omnes litere, instrumenta, et omnia privilegia libri nostri Romantiorum ubicumque sint, et cetere res, et bona nostra que sunt in civitate Bononie apud dictum Gulielminum de S. Georgio, Iacobinum Abbatis, et Nicholaum custodienda deveniant, et servanda, iungentes eisdem, quod ipsas res, et bona cum privilegiis, litteris, seu instrumentis infrascriptis Henrico et Ugolino restituant, que ad iura hereditatis ipsorum pertinere noscuntur, tamen cuilibet eorum, et Petro Armanini prefato de quantitatibus pecunie quam eis relinquimus integre satisfacto. Insuper Helenam filiam Frasche nobis heredem instituimus dugentis lib. Bonon. mandantes infrascriptis Henrico et Ugolino nostris heredibus quod eidem iam dictam quantitatem persolvant quoties religionis habitum duxerit subeundum. Item virum illustrem dominum Corradum de Antiochia carissimum nepotem nostrum nobis heredem instituimus in Comitatu de Mollesio, et in omnibus et singulis iuribus ad nos pertinentibus in eodem. Item illustrem dominam nostram Catharinam de Marrano carissimam sororem nostram serenissimi domini Federigi Romanorum imperatoris filiam nobis heredem instituimus in duobus millibus lib. Bonon. Supplicantes illustribus dominis Alfonso regi Castelle consanguineo nostro, et Federigo tertio Lantgravio Turing. nepoti nostro, quatenus dicte domine ipsam pecunie quantitatem dignentur persolvi facere infra anni proximi spatium ab exitu vite nostre, quod si non fecerint ipsos ab hereditate infrascripta privamus, et ipsos eadem volumus non gaudere, sed ad prefatam sororem nostram hereditatem ipsam devolvi volumus et venire, et insuper iure legati prefate domine plenam tribuimus potestatem exigendi, et liberandi ab omnibus eis, qui a nobis nunquam quidquam extorsissent nomine usurarum. Item Magdalenam, et Costatntiam carissimas filias nostras nobis heredes instituimus, videlicet quamlibet ipsarum in mille uncis auri, quas exinde contentas esse volumus, et mandamus supplicantes illustri domino Alfonso regi Castelle consanguineo nostro, quatenus ipsas cum dote quantitatis iamdicte, nuptui tradere dignetur, quemadmodum suis, et nostris honoribus crediderit convenire. Item Henricum et Ugolinum carissimos nepotes nostros ex excellenti filia nostra Helena, et viro magnifico Guelfo de Donoratico genero nostro natos, et ceteros masculos nascituros ex ea, dum tamen in lucem perveniant, nobis heredes equalibus portionibus instituimus in regno nostro Sardinie, et omnibus iuribus ad nos tam in dicto regno, quam in Castro Sassari spectantibus (1). Item in tota Lunisana, Carfagnana, Versilia, et tota terra, que Varestum dicitur, et in omnibus iuribus ad nos spectantibus in Castro Tribiani districtus Ianue, mandantes eis quod dictus Gulielmino, Iacobo, Nicolao, et Petro de quantitatibus eis per nos relictis in prefato termino satisfaciant, alioquin ipsos a dicta hereditate privamus, et illam secundum quod superius continetur devolvi volumus ad prefatos. Statuentes, quod alias pecunie quantitates, quas eis solvendas commisimus persolvant, ut superius continetur. Item Magdalenam et Constantiam filias nostras prefatas ad regem Castelle destinent maritandas. Item quod ipsi heredes nostri Nicolaum filium quondam Corradi Pontii recommendatum habeant eique abunde subveniant in his que ad vitam suam viderit expedire. Denique Gulielminum de Parma fidelem Domizzellum nostrum stricte dictis nostris heredibus commendamus. In regno autem Sicilie, regno Arelatensi, ducatu Svevie, et in omnibus iuribus, dignitatibus, et honoribus, ad nos in Imperio Romano spectantibus, et generaliter in omnibus aliis bonis nostris, iuribus et actionibus presentibus et futuris illustrem dominum Alfonsum regem Castelle consanguineum, Federicum Tertium Lantgravium Turing. nepot. nostrum nobis heredes instituimus, et ipsos equalibus portionibus eadem hereditate nostra decernimus potituros. Statuentes, quod domine Catharine sorori nostre usque ad anni proximi spatium ab exitu vite nostre duo millia lib. Bonon. in quibus nobis eam heredem instituimus persolvere non omittant, quod si omiserint, ipsos ab hereditate nostra privamus, et ipsos eadem volumus non gaudere, sed ad ipsam sororem nostram pleniore iure dicta hereditas nostra devolvatur. Presens autem ultime voluntatis nostre iuditium testamenti robur, et firmitatem plenissimam nullis aliis testamentis, vel codicillis hactenus per nos factis obstantibus que certa scientia et pura discretione cassamus, et irritamus, iubemus, et volumus obtinere, quod si testamenti iure non valet saltem codicillorum iure, vel alio, quo melius valere potest roboramus. Mandantes infrascripto Thomaxino fideli notario nostro, quod hec propria manu scribens in pubblicam formam redigat, et muniat proprio suo signo.

Actum Bononie in palatio novo comunis eiusdem. Presentibus venerab. viro fratre Bonuano Priore conventus Fratrum Predicatorum de Bonon. qui asseruit se dictum dominum regem cognoscere, fratre Thomasino de Mattellica, et fratre Philippo de Vercellis de dicto ordine, nobili viro domino Luchito de Gattalusiis cive Ianuen. Bonon. Pretore, domino Accurtio Lanzaveglia cive Alexandrino capit. populi Bonon. domino Raymundo Danielle de Tassal., domino Gulielmino de Rodofredo iudicibus potestatis prefati, domino Viano cive Alexandrino iudice dicti capit. domino Anselmo Millon. domino Pizzone, et domino Facino sociis, et militibus dicti domini potestatis, domino Amedeo Ugonis Alberti, et domino Peregrino Christiani Medicis, testib. vocatis et rogatis.

Ego Tomaxinus quondam Petuzoli Armenini imperiali auctoritate notarius, et nunc eiusdem domini regis notarius, et familiaris predicta de ipsius mandato scripsi, et in publicam formam redegi etc.

NOTE

(1) Elena, unica figlia di Enzo, e di Adelasia regina di Torres, fu sposata a Guelfo di Ugolino di Donoratico. Da tal matrimonio nacquero Enrico e Ugolino, instituiti eredi nel presente testamento. Sebbene la storia lo taccia, ci pare assai probabile, che il conte Ugolino, invasore del giudicato Turritano fin dal 1267 (Ved. sopr. cart. N° CVII), abbia approfittato di tale occasione per dare in moglie al suo figlio Guelfo la principessa Elena, e raffermare in tal guisa la propria usurpazione, giacchè nella persona di Elena, sola erede legittima del re Enzo, si transfondevano i diritti alla successione presuntiva nel regno di Torres. Laddove poi il matrimonio di Elena con Guelfo si volesse riferire ad alcuno degli anni più prossimi al 1257, nel quale il conte Ugolino comandò una parte delle truppe pisane nell’assedio di sant’Igia (Ved. sopr. cart. N° XCVII), in allora bisognerebbe dire, che il regno di Torres fu da lui invaso nel 1267 per sostenere i dritti di suo figlio e di sua nuora contro i genovesi, i quali affettavano superiorità di dominio in detto regno, e specialmente nella città o castello di Sassari, il quale perciò è nominato da Enzo come una parte principale dei suoi  dominj in Sardegna.