Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Il Condaxi Cabrevadu – Carta 2

[c. 2v]

1Copia dessa concessione eo donaxione fata de Pedru de Lacanu, juigue de Arborea, dessos montes et saltos qui hat dadu assa Eclesia de Santu Martjnj dessa cjtade de Aristanjs jn s’annu de M.C.C.X.X.VIIJ de jenarju.

2In nomjnj dessu segnore nostru Hjesu Christu e dessa glorjosa virginj Maria mama sua et nostra. Amen, Jesus. 3Ego Petrus de Lacano, judice de Arborea et visconte de Bassu, cun voluntade bona et de donna Diana uxore mia, regina de Arborea, fato custa donaxione pro bene jllj fato assa Eclesia de Santu Martinj dessos Apendixios dessa citade de Aristanjs et combentu dessos monacales de Sanctu Benedjtu et dollj totus sos saltos et montes siguentes.

4Et primo sos bator montes nominados gaj, Flarissa, Clementj et Bjdella, et anco dollj ateros bator montes nomjnados Miffiljnu, su saltu de Canalj et su de Planu Magiu, cun su Monte de Dojgasanta, cum alio salto dito su saltu de Cardeas cum omnibus suis notis terminibus et afrontationibus. 5Et gosj su prjmu saltu, nomjnadu gai, sj jnnizat et sj partit dae muru jn muru et benit deretu ad Jscallas de Masone, et girat deretu a sSerra de Masone, et girat deretu assu nuraque de Quelargiu et s’inde bahat deretu assu margujne de Monte Picinnu et essit deretu a guturu de Clapa, et afliscatsj a muru. Saltu. 6Et su saltu nomjnadu Flajrissa sj partit dae Planu de Donnjquellu et sj incurbahat a muru de Colletorgiu et bahatsinde deretu a Bruncu de Silva, et bahatsinde pustj a margujne de Planu de Serra, et bahatsinde deretu a Cuguçadu et ajunguitsj a Planu de Donnjguellu. Saltu. 7Et su saltu nomjnadu Clementj s’inde bahat a Fustis Albus, et baharigat deretu fino assu nuraquj de Amogorella et essit deretu a Minda de Frissa, et girahat su margujnj de Planu Mahjore et jncurbahatsj a Bau de Tuffu deretu ad Jscallas d’Aejdu et afliscatsj a Fustis Albus. Saltu. 8Et su saltu nomjnadu Bidella tenet s’una cabiza jn erriu D’Ortella secundu qui curret su dito erriu, jnfinj ad Aba Sassa, et s’inde bahat a muru de Paris et bahatsinde jnfinj assa Jscalla de Furquillu et girahat pusti margujnj deretu [c. 3r] a Paulj de Coada et jncurbahatsj assa Horria et girahat sa via deretu a Canalj de Pira et afliscat assu saltu et riu D’Ortella. 9Et sos duos saltos nomjnados Mjfiljnu et Jnpanturu, pisguina de Caniga, si partin ad Iscallas d’Ajdu per totu su erriu, jnfinj a pisquina de Caniga saltu, et calahat deretu a Monte de Paga et bahat deretu a Figu Bargia, e calat deretu a sSerra Cana et afliscatsj ad Jscallas d’Aidu saltu. 10Et su saltu de Canalj si partit deretu a Flissa, et deretu a Monte d’Orunda et bahatsinde deretu ad Jscallas de Padente, et girahat deretu ad erriu de Turriu et girahat deretu a Bruncu de Argiolas, et essit deretu ad Iscalla d’Oru et bahatsinde deretu a Bruncu de Nasargios et jstendetsj a pisqujna de Caniga et afliscatsj a Frisa. Saltu. 11Et su saltu clamadu Planu Magiu si partit a Seddas de Paris et calahat deretu fina assu nuraguj de Bidella, et girahat deretu a Bruncu de Argiolas et boltat deretu a Chelargiu, deretu ad Jscallas de Longu Fresu, et bahat deretu a Bruncu de Margujnj, et girahat deretu a Mandara d’Orgiu et afliscatsj a sSeddas de Paris. Saltu. 12Et su saltu de Doigasanta si jnnizat et sj partit dae bia jn bia per issa Via de Logu qui bahat assa via de Caprilis et ad Jscala de Pascha et girahat pustj via de Logu, per issa calj si bahat ad Aristanjs, assa via de Fordanganj, jnfinj assa orrohia; 13et torrat pustj via de Logu, per issa calj si bahat assa villa de Caprilis et assa villa de Truisquedu, et jnfinj assu nuraguj de Pirastedda, et bahatsinde jnfinj a Funtana Picinna et hibj complit a parj cun s’atera via qui bahant a Caprilis et afliscahatsj a sSeddas de Pascha. Saltu. 14Et s’ultjmu saltu est su de Cardeas, su calj si jnnizat dae ssu erriu et coddat dae Funtana Fraigada, via via deretu assu guturu de Cepara, arrohia arrohia a Montigu de Ligios de Funtana de Figu, et torrat via via dessa Paule dessu Tremazu, cussorgia cussorgia assu Forriguesu finj a Monte Perdosu, et jnfinj assa Jscala de Ciliguertas, et jn mesu dae ssu cungiadu de madonna contissa errio errio deretu jnfinj a Funtana Fraigada. 15Sos cales montes et saltos cun totus sos termjnos et afrontaxiones jnsoro de subra nomjnados, dolljllus assoltura assa dita Eclesia de Santu Martjnj qui si lus arrehat dae omnj temporale de s’annu et pro lande, et pro pastu et pro lahoru, et anco pro lu[s] poder arrendare pro utile, profetu et benefixiu [c. 3v] dessa dita Eclesia de Sanctu Martjnj de Aristanjs, pro amore de Deus et de Sancta Maria mama sua, et de totus sos santos, et pro s’anjma de padre meu et de mama mia, et pro remjssione dessos pecados meos, qui sihan suos in perpetuum. 16Et non atera persona abihat domjniu nexiunu ne segnoria jn ditos montes et saltos, si no sa dita Eclesia de Santu Martjnj. 17Et gosj stricte et rigurose comandamus jn generale: non atreversj persona nexiuna faguer dannu ne jn terras, ne jn arbores, ne bruxare boscu, ne lignahjolu nexiunu ligna tallare, ne laoru nexiunu faguer jn terras de ditos montes et saltos sensa ljsenxia dessos mjnistradores o procuradores dessa dita Eclesia, pagande semper su feudu eo portadiga assa Eclesia de Santu Martjnj de Aristanjs; 18et sj cali si ogiat persona o personas fagueren algunu dessacatu, violenxia, o dessobedienxia, e nnon querret guardare et observare custa nostra voluntade et donaxione fata, siana jncontjnente fustjgados, compellidos et forsados treguentos ducatos pagare a ssu fiscale de custu nostru judicadu. 19Et non apat ausu judice nexiunu c’at esser depus me, non donnjcellu, et non donna, et non donnjcella, et non curadore, et non mahjore, et non armentariu, et non nexiunu homjne mortale qui strumet custu bene qui apo fato assa eclesia de Santu Martjnj de Aristanjs. 20Ego ditus Petrus de Lacano, judice de Arborea et visconte de Bassu. 21Et sunt testes, primus Deus et Santa Maria et omnes Santj et Sante Dei. Amen. 22Et donnu Trudorj Demuru, Archjbiscobu de Arborea, et donnu Pedru Demartis, piscobu de Santa Justa, et donnu guantjnj de Siriru, piscobu de Terralba, et Larenzu Dezarj, curadorj de Bonorcili, et Pedru Murtjnu, et guantjnj Demartis, et Arzoco Demuru, et Balloj de Figus, et guicu Corroga Demartis, curadores de Campidanu; 23et Furadu Cabonj, curadorj de Narbolia, et Busaquesu Pinna, curadore de guilarcj, et Trodorj Desogus, curadore de Nurgujllu, et Arzoco de Lacano, et Barisone Diana, et Angueleddu Orrù, curadores de Parte Alenza, et guantjnj Dezorj, castellanu de Marmilla, et guantjnj de Serra, prehjderu magiore de Mara, et Pedru Murtjnu, armentariu magiore, et Comjda Spanu, querqujdore magiore de Sinnis, et Chrispulj Caulj, mahjore de busaquesos, cum collectaneos suos. 24Et qui habeat dicere quia bene est custu bene qui [c. 4r] apo fatu assa Eclesia de Santu Martinj de Aristanjs, habeat beneditionem de Deus e de Sancta Maria, et de novem ordines Angelorum, et de duodecjm Apostolis, et de sexdecjm Profetis, et de xxiiij Senioribus, et de cccxviij Patribus, et de omnjbus Sanctis Dej. Amen. 25Et quj habeat dicere quia male est custu bene quj apo fato, habeat maleditionem de Deus et de Sancta Maria, et de novem ordjnes Angelorum, et de duodecjm Apostolis, et de sexsdecjm Profetis, et de xxiiij Senioribus, et de cccxviij Patribus, et de omnjbus Santis Dej. Amen. 26Et habeat portionem cum Pilatus, cum Herode et cum Judas traditore et diabolis jn inferno. Amen.

27Datum Aristanij die xxviij januarij Annj Dominj MCCXXVIIJ. 28Et jn libro privjlegiorum registrato, folio xxxxiij.

29Hujus modj concessio fata fuit a domjno Petro de Lacano, judice de Arborea, cun voluntate domjne Diane uxoris jpsius, regine Arboren[sis], coram supradictis testibus, manu mea scrjptaque fuit decima octava mensis januarij, Anno Dominj millesjmo ducentesimo vigesimo octavo, de qujbus fidem fatio ego Lazarinus Trudu notarius publicus jn toto judicato Arboren[sis], cum signo meo solito artis notarie, signum depono.

30Ego Marchus Antonius gavilan, publicus notarius, ad hanc concessionem presens fuj cum supra dictis nomjnatis testibus, et sic de hoc me subscribo, et meum solitum artis notarie quo jn publico utor, apono signum.

31Ego Petrus de Campo, Apostolica hac jnperialj autoritate notarijo, fidem fatio quj dum stipulata fuit presens concessio, presens fuj et sic meumque apono signum.

***

2.3 pro bene jllj fato]. Si veda Il Condaghe di Santa Maria di Bonarcado, cit., p. 110 (162.5) in cui compare una formula analoga: Custu bene li faço ego iudice Barusone ad Sancta Maria de Bonarcadu, con la dislocazione a sinistra del clitico, che ha chiaro valore di dativo. Nel nostro testo, jllj non sembra però pienamente congruente con quanto precede (fato custa donaxione pro bene jllj fato assa Eclesia de Santu Martinj) a meno che non si interpreti dopo aver inserito una virgola di seguito a bene con il senso di ‘faccio questa donazione a fin di bene, gliela faccio alla Chiesa di S. Martino’. A tal proposito non soccorre la copia della donazione pubblicata nel Codex Diplomaticus Sardiniae da P. Tola, trascrizione da considerare con le dovute cautele per evidenti errori di lettura: qui infatti compare ila che si potrebbe emendare in lla, se si intende: ‘faccio questa donazione a fin di bene, (lla fato) cioè la faccio alla Chiesa di S. Martino’. Sembra comunque che questa formula di donazione sia in qualche modo il frutto di un travisamento di espressioni analoghe, caratterizzate dallo schema ricorrente “pro bene qui li fato” o “pro bene qui fato”, per cui è probabile l’erronea omissione di qui. Leggiamo infatti in una donazione di Barisone I, giudice di Arborea, all’Opera di Santa Maria di Pisa (1184): fazo custa carta pro bene ki fazo ad Sancta Maria de Pisa (cfr. B. Fadda, Le pergamene relative alla Sardegna nel Diplomatico della Primaziale dell’Archivio di Stato di Pisa, «Archivio Storico Sardo», XLI, (2001), p. 84); nelle Carte Volgari, XI, 1: fazzuli carta ad sanctu Jorgi de Suelli su donnu miu, pro beni ki lli fegit Juigi Troodori ad sanctu Jorgi. Ancora, nella donazione di Benedetta de Lacon, signora del giudicato di Cagliari, relativa a terre e poderi in favore della Chiesa e del Vescovato di S. Antioco di Solci (1216), conservata nell’Archivio Arcivescovile di Cagliari si legge: Ego Benedicta de Lacon (…) fazu custa carta pro beni qui’ll’ai fazu a su Donnu miu Santu Antiogu de Iscla de Sulki (cfr. Tola, Codex Diplomaticus Sardiniae, T. I, p. I, p. 328), ecc. Nonostante la ricca esemplificazione al riguardo, preferisco non emendare qui il testo della donazione di Pietro II, di cui si è dimostrata la non autenticità, in quanto anche questo indizio può concorrere alla tesi della tarda falsificazione del documento, avvenuta probabilmente sulla traccia di altre donazioni autentiche il cui formulario non viene più ben compreso dagli stessi falsari.

2.5 Saltu]. Il termine saltu, che rendo in corsivo, compare ripetutamente nel corpo del testo a segnalare la fine della descrizione dei confini geografici di ognuno dei saltos. Come già rilevato nell’Introduzione, si tratta di probabile erroneo scioglimento dell’abbreviazione STU per suprascriptu.

2.6 Cuguçadu] Cugucadu

2.8 margujnj deretu a Paulj de Coada] margujnj deretu (c. 3r) deretu a Paulj de Coada. L’ultima parola della carta 2v si trova annotata sul margine inferiore destro della carta, come promemoria per l’inizio della carta seguente.

2.15 annu] amnu

2.17 feudu eo portadiga]. Si tratta di prestazioni feudali della Sardegna spagnola. Il termine feu indica un tributo personale, costituito da una quota fissa in denaro; la portadìa o portadiga, nota anche col nome di terraticu, costituisce invece una forma di fitto agrario generalmente consistente in una quota di cereali pari alla metà del quantitativo seminato.

2.18 o dessobedienxia]. La o è racchiusa tra due virgole.

2.24 custu bene qui apo fatu] custu bene qui quj apo fatu. Qui è annotato nel margine inferiore come promemoria per l’inizio della carta seguente.