Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XV – XX

Frammenti del Sinodo Diocesano convocato da Leonardo vescovo di Crasta, una delle antiche Sedi Vescovili di Sardegna.

(1420. – 9 Marzo)

Apografo esemplato dal Codice originale già esistente nella Chiesa Parrocchiale di S. Michele di Bono.

Yhesus Christus

Custos sunt prologos dessu Reverende Episcopu, Archiprede, Calonigos, et Clero de Crasta (1).

Nos Leonardus per ipsa gratia de Deu Episcopu de Crasta (2) essendo in Santu Miali (3) de Bono (4) celebrando Sancto Sinnodu cum sos venerabiles frades, et figios nostros sos Calonigos de Crasta desiderando de hordinare alcunas pias et sanctas ordinationes qui esserent a laude et gloria dessu altissium Deu et conservatione dessu istadu nostru Ecclesiastichu salvatione et utile de totu sas animas christianas dessa Ecclesia et Diocesi nostra de Crasta. Et pertantu una cum sos predictos venerabiles frades et figios nostros amus querfidu examinare et reconosquere sas constitutiones… sas quales in sa prima introductione nostra… dicta Ecclesia et Diocesi amus acatadu… cum consigiu et mandura deliberatione dessos antedictos venerabiles Calonigos et Capitulu (5) amus confirmadas aumentadas et cresquidas de bene in megius. Sas quales constitutiones tantu vezas (6) comente et icussas qui novamente amus ordinadas… hordinamus et comandamus in virtude de sancta hobedientia, et… sas penas… et promulgadas qui sian servadas et mantenidas perpetualmente in sa dicta Ecclesia et per dicta Diocesis vestra de Crasta. Datum in sa predicta Ecclesia et palatio vestru dessa villa de Bono a dies VIIIJ dessu mese de Martu… CCC… X. (7).

Custas sunt sas constitutiones et capidulos dessa Diocesis dessu Episcopadu de Crasta confirmatas ut supra.

Sacramentis Episcopu

I. Primo constituimus et hordinamus qui qualchunu (8) clericu in sacris constitutu dessa presente Diocesis de Crasta, et maxime sos preideros (9) benefitiados et curados, depiant aver su breviariu cum su quale depiant continuamente narrare su divinu offitiu; in atteru modu nexunu potat reger cura de animas nen minus si potat consacrare a preideros; et si alcunu benefitiadu non haveret et esseret per tres voltas monidu dae su preladu (prelato, vescovo) over logu suo siat suspesu ab offitio et benefitio over cura si curadu hat esser per anno et dae cussas rendas siat comporadu su breviariu (10).

II. Item constituimus qui nexunu preideros non potat narrer missa ad minus qui apat naradu matutinu et naradu prima; reservadu si esseret extrema necessidade; nen minus potat celebrare ante aurora, et si alcunu fatat in contrariu siat suspesu a divinis pro tres meses, et pro absolverlu paguet assa obera de Sancta Maria de Crasta unu duchatu bonu (11).

III. Item constituimus qui ziascunu Curadu de animas siat tennidu de haver in podere suo su crijma (12) et hogios sanctos (13) assu pius tardu fini assa octava de pasca; su quale crijma et hogios non faguendelos in Crasta apat cera su Archipreide portare o faguer portare in sa Diocesis dae su quale ciaschedunu de cussos lu depiant leare (14); et pro sa dispesa et traballos suos, essende cum Curadu, ili depiat dare soddos IIII (15); et si alcunu de cussos baptizaret sensa crisma (16) et hogiu santu non passadu in dictu tempus, pagueta assa dicta hobera de Sancta Maria per ogni volta unu ducatu bonu.

IV. Item constituimus qui ciascadunu beneficiadu servende a beneffitiu suo a manu siat tennidu ponner cappellanu qui bene regiat sa cura; et hue alcunu morgeret sensa confessione over baptisum per culpa dessu benefitiadu over curadu, siat privadu… dassu preladu et cabidulu de Crasta; assos quales curados depiat dare sa cura su preladu hover (17) su vicariu suo, et intra sas ateras cosas cussos curados siant tennidos de ammonire su populu, qui a sa morte siant confessados, cominigados, et hogiados, et fatant testamentu (18).

V. Item constituimus qui quando alcunu beneffitiadu bogiat (19) ponner servidore in su beneffitiu suo volumus qui cussu cappellanu siat naturale dessa presente Diocesi, accordandosi impare dessu premiu suo cum cussu beneffitiadu pro su prexiu (20) qui inde aut a dare ad unu ateru; et non volendo istare a servidore pro cussu prexiu qui in tale casu cussu o cussos beneffitiados potant aver cappellanu daunde (21).

Vi. Item constituimus qui su preladu non potat ponner cappellanu pro servidore in nexunu dessos beneffitios ezetu cuddu qui lat presentare su beneffitiadu, et ay cussu dare depiat sa cura; reservadu si alcunu beneffitiadu non se curaret nen daret servidore assu populu suo, in tale casu su preladu ammonire depiat ad icussu incurabile per tres voltas, et non hobedende tando su preladu providat in cussa cura.

VII. Item statuimus qui ciascunu beneffitiadu et totu clerigos insacris constituhidos depiant benner cum sas cotas (22) assas duas festas de Crasta, ço est pro mesaustu (23) et pro XXV. de Martu; et simile ad sos cabidulos hordinados; et qualunca fatat su contrariu paguet per omnia volta assa dicta obera (24) unu ducatu bonu; et venendo sensa cota paguet soddos V.

VIII. Item statuimus qui ciascunu Curadu depiat dae su principiu dessa XLa (25) amonire et hortare su populu suo qui vengiat assa sancta confessione a fine qui pro sa pasca siant totu sos deydade (26) ligitima confessados et cominigados; et issu iscritu de cussos confessados cascatunu curadu depiat portare in copia assu preladu assa festa dessu corpu de Christos, a pena de unu ducatu assa dicta obera (27).

VIIII. Item statuimus, qui quando alcuna persona morreret sensa esser cunfessada in cussu annu, volimus qui cussu tale non siat seppellidu in sagratu; reservatu si cussu averet dimandadu sa confessione, hover averet fatu alcunu signu de contritione in sa hora dessa morte, su quale siat probabile; et si alcunu preide fatat in contrariu paguet assa dicta obera tt X (28).

X. Item statuimus qui quando alcunu siat ixcomunigadu dae su preladu o dae su curatu suo hover dae ateru preide (29) qui in cura apat iurisditione, nexuno ateru preide no lu potat absolver neu rezier (30) in divinis, ad minus qui cussu qui lu hat ligadu lu apat absolver restituhinde assa parte; et hue alcunu scientemente fatat su contrariu guadat (31) in cussa pena de ixcomunigatione, et paguet su qui cussu haviat a dare ad icussu creditore pro su quale fudi ixcomunigadu; et anthis pro sa tanta presumtione qui hat hapidu paguet assa dicta obera tt X., reservatu si esseret in mortis articulo (32).

XI. Item statuimus et hordinamus qui a ciascunu Clerigu benefitiadu, et non beneffitiadu dessa presente Diocesis de Crasta siat licitu et potat ordinare et faguer testamentu in vida et in morte sua, et icussu codicillu et testamentu bagiat, et apiat valore sensa nexuna disputa nen contrastu, non obstante quale si vogiat lege in contrariu.

XII. Item statuimus qui quando alcunu de cussos clerigos morrerent ab intestato qui totu sos benes et robas de cussu deffuntu siat dessos heredes suos propinchos, pagados impero totu sos depidos qui averet; et simile si paguet dae cussas robas assu preladu pro expolia liras degue, et non potat su preladu demandare plus de cussas tt degue; et issos depidos siant sempre prima in tempus in sa Ecclesia haviat a rezier (33).

XIII. Item statuimus qui nexunu preideros non potat narrer missa nen administrare nexunu sacramentu ecclesiasticu in nixunu beneffitiu angenu sensa licentia dessu beneffitiadu hover curadu; et qui fatat in contrariu quadat in ipso facto in excomunigatione; reservadu in casu necessitatis, ço est baptismu et confessione.

XIV. Item statuimus qui nexunu preideros potat firmare nixunu matrimoniu ad minus qui siat pronuntiatu in Ecclesia tres voltas; et qui fatat su contrariu siat privadu dessa cura; et si esseret beneffitiadu paguet assa dita obera tt X. (34).

XV. Item statuimus qui nexunu preideros potat faguer matrimoniu de nixunu parochianu nen parochiana augena in logu nixunu ad minus de licentia dessu beneffitiadu principale de cussu; et hue alcunu su contrariu fatat siat privadu dessa cura et condennadu assa dicta Obera in tt X; et si esseret benefitiadu siat suspesu a divinis pro tres annos, et paguet cussa simile pena.

XVI. Item statuimus qui quando su preladu hat andare ad visitando su Episcopatu suo, qui su clerigu dessa villa hue cussu preladu hat intrare depiat sonare sas campanas gasi ad sa intrata comente et assa essita dessa villa; et hue cussu clerigu hover curadu esseret negligente paguet per dogna volta lira una, non prejudicando assu beneffitiadu, essendo pero notoriu qui vengiat.

XVII. Item hordinamus qui ciascunu curadu depiat tenner sas ecclesias parrocchiales netas una cum sos paramentos libros caligues et pannos de cussos; et hue su preladu non agutaret in sa visita cussos netos potat ilu condennare assu dictu curadu de unu ducatu, non prejudicando assu beneffitiatu principale de cussu curatu.

XVIII. Item hordinamus qui çascunu beneffitiadu depiat tenner su liberu (35) hordinadu dessu baptismu una cum totu sos ateros sacramentos ecclesiasticos: et agatando su preladu in sa visita su contrariu potat condennare su beneffitiadu hover cussu populu de chui hat esser sa culpa, ço est dessu beneffitiadu pro non haver cumandadu, hover dessu populu pro non haver obedidu, de ducatu unu per volta.

XIX. Item volimus et statuimus qui cussos preideros et curados, çascadunu in sa cura sua depiat tenner su crisimale (36) suta clae in logu qui nexunu seculare manigiare non potat, ço est in sa Ecclesia hover in sa caxia hue istant sos paramentos sagrados, tant pro chi seculares manigiare non potant per nixunu modu.

XX. Item statuimus qui quando su Episcopu de Crasta hat passare de custa vida potat lassare et dare dessas robas suas et causas su qui bene li hat piaguer a propinchos et servidores suos poveros et ecclesias: et morende ab intestato qui in tale casu sa Ecclesia de Crasta succedat in totale benes et causas de cussu, pagando pero totu sos depidos qui haveret; et issa annada qui haveret cominzadu se intendat esser de cussa sa porrata fini ad su die qui morit; et gasi si intendat pro totu sos beneffitiados dessa presente Diocesis de Crasta, non obstante quale si siat lege si vogiat in contrariu.

XXI. Item statuimus qui quando su preladu vogiat ponner vicariu suo no lu potat ponner ateru si non qui siat de corpore Capituli, et qui su contrariu bogiat faguer non apat nixunu valore; su quale vicariu siat tennidu servare sas presentes constituciones de Crasta comente et su preladu.

XXII. Item hordinamus qui su preladu non minus archipreide et calonigos non potant nen depiant… in aliqua diminutione dessa mensa de Crasta; et quando alcunu lu fagheret non siat in perjudiciu dessos advenidores in causa alcuna.

XXIII. Item statuimus qui quando su Preladu voleret arrendare su Episcopatu hover parte de cussu qui li siat licitu, impero qui consultet innanti su archiprede et canonicos suos, et volendo cussos hover parte de cussos atender ay cussu arrendamentu non potat arrendare ad ater; et pari se intendat pro cussos supradictos benefittiados, qui volendo attender alcunu hover alcunos canonicos non potat arrendare ad ater.

XXIV. Item hordinamus qui su Preladu non potat privare incarrigare nen condennare archiprede nen calonigu suo nixunu ad minus qui sos demeritos de su delinquente siant vistos et connosquidos per Episcopu et Capidulu de Crasta; et connosquidos siat castigadu cussu delinquente segundu sos demeritos suos ad arbitriu dessu Preladu et Capidulu; et ateramente su Preladu in cussu casu proceder non potat in cosa alcuna; et procedendo non siat permissidu.

XXV. Item constituimus et volimus qui a çadascunu archiprede et calonigos et preideros siat licitu appellaresi dae su Preladu assu maggiore (37), essendo pero prima connosquidas sas cosas per issu p… capidulu, et ad minus… (38).

(1) La Chiesa e Diocesi di Crasta esisteva nella provincia o regione di Monteacuto, e propriamente nel Goceano, posseduto poi col titolo di Contado dagli antichi regoli di Arborea, e quindi per via di confisca passato nel dominio dei Re di Aragona. Lo stabilimento di questa Sede Vescovile rimonta ai primi anni del secolo XI, secondo le memorie finora conosciute. Ne fa ricordo Cencio Camerario nel libro dei Censi della Chiesa Romana pubblicato dal Muratori. Nel principio del secolo XVI fu unita alla Sede Vescovile di Ottana, la quale, sotto il pontificato di Alessandro VI, fu trasferita alla città di Alghero. – Il presente documento è anche importante perché i capitoli del Sinodo sono dettati e scritti nella vera e genuina lingua sarda del secolo XV.
(2) Il vescovo Leonardo era nativo di Sassari, e appartenne all’Ordine dei Frati Minori (Ved. Wading. Annal. Minor., Tom. IX ad ann. 1412, n.° 2, pag. 351 – e Tola, Dizion. Biogr. dei Sardi Illustri, Vol. II, pag. 185.
(3) Santu Miali, ossia San Michele.
(4) Bono, attuale e grosso villaggio di Sardegna, capo-luogo del Contadi di Goceano.
(5) Il Capitolo della Cattedrale di Crasta era composto di un Arciprete, dieci Canonici, ed altri Beneficiati e Chierici. La Chiesa Cattedrale suddetta era dedicata alla B. V. M.
(6) Vezas, cioè vecchie, ossia antiche.
(7) Le lacune che si vedono nelle cifre dell’anno sono evidentemente lo spazio in cui erano scritte le altre seguenti M…C…e X. Laonde  si deve leggere MCCCCXX. Ed a tale anno appunto gli Storici Sardi Fara e Vico riportano le presenti, Costituzioni Sinodali (le quali però erano 42); lo che si accorda co’ monumenti ecclesiastici della elezione di Leonardo a Vescovo di Crasta.
(8) Qualchunu. Qui significa ciascheduno; e bisogna avvertirlo per non confonderlo con qualcheduno. Crediamo per altro che il copista abbia scritto qualcunu per errore materiale, poichè negli altri luoghi di questi frammenti si legge, ora ziascunu, ed ora ciascadunu in significato di ciascuno e ciascheduno.
(9) Preides; cioè Preti, o Sacerdoti. La parola è abbreviatura di Preideros.
(10) Pare adunque che perfino i Sacerdoti con cura d’anime mancassero talvolta del Breviario per le preci.
(11) La pena si risolveva nella multa di un ducato da applicarsi all’Opera di Santa Maria di Crasta.
(12) Crijma; cioè il Crisma.
(13) Hogios sanctos; ossia gli Olii santi.
(14) Leare, dal lat. levare; e qui significa prendere.
(15) ss. IIII, cioè soddos quatuor (soldi quattro).
(16) Crisma. Qui è scritta la parola latinamente.
(17) Hover; cioè ovvero. Questa parola è scritta talvolta con h e talvolta senza.
(18) È da notare come fra gli avvertimenti che il Curato dovea dare al popolo, affinchè i moribondi si munissero dei sagramenti, vi fosse pur quello che facessero il loro testamento.
(19) Bogiat; cioè voglia.
(20) Pxiu; abbreviatura di prexiu, ossia prezzo.
(21) Daunde, cioè altronde, da altro luogo.
(22) Cotas, ossia roccetti, rocchetti clericali.
(23) Mesaustu. Sono due parole unite, cioè Mesu Austu, ossia Mezzagosto.
(24) Obera. Qui è scritto senza la lettera h.
(25) XLa; abbreviatura di Quadragesima.
(26) Deydade. Unione delle die parole de ydade; che vuol dire di età. In sardo logudoresco si scrive, e trovasi scritto più esattamente in altri documenti de etade; ed è preso dal latino de aetate.
(27) Era dunque in vigore l’obbligo di notare i nomi di quei parrocchiani, che si accostavano alla comunione pasquale.
(28) tt X, cioè liras degue, ossia lire dieci.
(29) Da questo passo si rileva che non solo i Vescovi, ma anche i preti con cura d’anime e con giurisdizione, poteano e soleano scomunicare.
(30) Rezier, cioè ricevere; ed è corruzione del latino recipere.
(31) Quadat; cioè cadat. E cadat si pronunzia latinamente dai Sardi.
(32) I casi della scomunica, ai quali si riferisce il presente capitolo, sono quelli dei debitori che si rifiutassero di pagare i loro debiti o di restituire il mal tolto.
(33) Da questa prescrizione si rileva, che i Vescovi dell’antica Sede di Crasta avevano dritto di spoglio fissato in lire dieci sopra tutte le eredità intestate dei sacerdoti della loro Diocesi. Però alla esazione di questo dritto doveva sempre precedere il pagamento dei debiti, specialmente se ve ne fossero verso la Chiesa.
(34) Era dunque già in vigore nel principio del secolo XV, e nella Diocesi di Crasta, l’ottima ordinazione di tre pubbliche proclamazioni prima di procedere alla celebrazione del matrimonio.
(35) Liberu, cioè Libro dei battezzati.
(36) Crisimale; ossia il vaso, in cui sono custoditi gli olii per la Cresima.
(37) Assu majore, cioè al Metropolitano.
(38) Manca il resto del capitolo; e mancano pure gli altri dieci sette capitoli, complemento dei quarantadue, dei quali constavano le presenti Costituzioni Sinodali.