Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Repertorio informatizzato delle fonti documentarie e letterarie della Sardegna

Secolo XIII – XXXV

Benedetta marchesa di Massa, e giudicessa di Cagliari, e di Arborea, scrive al Pontefice Onorio III, narrandogli lo stato di soggezione, anzi di aperta oppressione, in cui la tenevano i Pisani, dappoichè con blandimenti l’aveano indotta a lasciar loro edificare il castello di Castro sovra un colle che dominava la terra cagliaritana, che perciò avea loro ceduto, a ricevere da essi l’investitura di detta terra, e a dichiararsi vassalla dei medesimi, in contraddizione all’atto d’omaggio, che avea prestato alla Chiesa Romana al tempo della sua assunzione al trono Cagliaritano assieme a suo marito Parasone. Quindi supplica lo stesso Pontefice di autorizzarla a stringer lega col giudice di Torres, e co’ Genovesi, di proscioglierla dal giuramento prestato ai Pisani, e d’inviare nel giudicato un suo nunzio o legato, per conoscere e provvedere sulle cose da lei esposte, e restituire la provincia alla di lei legittima obbedienza.

(1217, …).

Dal Rainaldi, Continuaz. degli Annali del Baronio, all’ann. 1217. N° 90.

Piissimo Patri, et Domino suo Honorio Dei gratia Summo Pontifici Benedicta eadem et sua gratia Massae Marchisia, et Iudicissa Calaritana, et Arborensis subiectione perpetuae servitutis (1).

Cum post decessum preclarae memoriae illustrissimi domini, et patris mei Vv. marchionis Massae, et iudicis Calaritani (2) omnis clerus, et universus populus terrae Calaritanae convenissent in unum, ut me in iudicatum Calaritanum, qui iure hereditario me contingebat, more solito confirmarent, susceptoque baculo regali, quod est signum confirmationis in regnum, de manibus venerabilis patris, et domini mei archiepiscopi Calaritani (3) cum assensu, et praesentia suffraganeorum suorum, et omnium nobilium terrae Calaritanae, iuravi protinus eisdem, coram ipsis ante caetera, et praeter alia, quod regnum Calaritanum non alienarem, neque minuerem, et castellum alicui aliquo titulo non donarem, neque pactum aliquod, aut societatem aliquam cum gente qualibet extranea inirem aliquatenus, aut facerem sine consensu, et voluntate omnium eorundem (4).

Post non multum vero temporis post istud, habito consilio cum melioribus terrae meae, suscepi in virum nobilem Petrum nomine (5) filium quondam iudicis Petri Arboreae ob multilplicem guerram inter praefatos progenitores nostros diu habitam a nobis sedandam in cuius matrimonii dispensatione super quarto, et quinto gradu consanguinitatis, quo nos attingebamus, a felicis memoriae antecessore vestro nobis concessa, manibus memorati archiepiscopi Calaritani praedicto antecessori vestro, suisque successoribus in perpetuum pro Ecclesia Romana iuxta formam ab Apostolica Sede mihi expressam, iuramentum exhibui una cum viro meo fidelitatis debitae. Cuius formam, et seriem bulla regni mei bullatam, et per meum vobis nuncium destinatam, credo vos habere in armario Ecclesiae Romanae.

Cumque post hec, heu pro dolor! altissima fruerer pace in tota terra mea, ecce Pisanorum consul cum multis sibi sequacibus nobilibus, multis minis, et terroribus, multisque adulationum persuasionibus in tantum, et taliter institit mihi, quod sine maximo rubore, ac intimo cordis dolore proferre nequeo, ut sine consilio, et voluntate bonorum terrae meae virorum iuravi sibi, et communi Pisano in perpetuum una cum viro meo de novo fidelitatem; atque investitura terrae meae cum viro meo ab eodem consule per vexillum Pisanum suscepto, tamquam fatua, et insipiens prioris iuramenti oblita donavi pariter cum viro meo ad instantiam consulis memorati collem quemdam cum suis pertinentiis memoratis Pisanis. In quo postea ipsi aedificaverunt sibi munitissimum castrum in  damnum, et occupationem non solum terrae ipsius, sed totius Sardinae (6).

Nunc autem cum sperarem ab eis secundum sua mihi praestita iuramenta protetionem a quolibet mihi vim inferente, atque defensionem; nec ipsi terram, vel honorem, aut aliquod ius meum deberent mihi, seu viro meo auferre quacumque de causa, vel minuere; en contra Pisanorum potestas, quae cum maximo exercitu intravit in Sardiniam, praeter multa damna, quae mihi, et hominibus terrae meae tam clericis, quam laicis crudeliter intulit, et quotidie infert, jus, et honorem viri mei, et meum omnibus modis aufert, et conatur in posterum viribus auferre, nam, et introitus portus per omnia sibi vendicavit, et vendicat, et homines terrae meae nobiles etiam capiendo, atque incarcerando, me, ac viro meo invitis, iudicium sibi regis, et dominium violenter usurpavit, tamquam sibi dominus terrae naturalis, et iudex (7).

Quocirca cum non sit mihi, vel viro meo refugium aliud praeter Deum, quam vestrum; nec ab alio aliquo speramus iuvari, ac manu teneri, quam ab Apostolica pietate; licet avolverim tamquam inscia sine pennis, ac deviaverim, quo non debebam, velut amens effecta, deceptave peregerim, quod me in posterum poeniteret, tamquam mobilis, et mollis puella; tandem tamen ut filia prodiga in me reversa lacrimabili voce, ac genu flexo, modis quibus valeo, vestram exoro dominationem, et paternitatem, quatenus etsi non filiationis respectu, quo me meis privavi omnino meritis, pietatis tamen divinae interventu, ac officii debito pastoralis, quo et ovem erroneam ad ovile humeris apportare, et oppressis iniustae tenemini subvenire, nec non et toti Sardiniae, prout melius expedire Sanctitatis vestrae discretio viderit, quantocius, ut optamus, non dedignemini occurrendo subvenire. Et quemadmodum sperabamus secure in brachio potenti antecessoris vestri, tantum et eo amplius, secundum vobis gratiam de supernis collatam in vestrae fortitudinis invincibili robore confidentius deinceps valeamus persistere.

Supplicamus praeterea vir meus servus vester, et ego, et precum iterata instantia modis quibus valemus, pariter imploramus, ut vestrae indulgentiae auctoritate habita, liceat nobis, si expedierit, vel cum iudice Turritano, aut cum Ianuensi, seu cum alia gente extranea pactionis inire ac societatis foedus, ut vinculo absoluto iniusti sacramenti Pisanis ipsis praestiti possimus  ab eorum manibus liberari, et colla excutere onerata ab iniquo iugo, et importabili eorumdem; neve teneamur iuramento iniuste eis praestito, si quoque modo potuerimus nos ab eis non defendi. Cum et primum nostrum iuramentum irritum, heu pro pudor! et inane fecerimus, propter quod reparandum non deberet, ut credimus, posterius valere; et quia suum nobis iusiurandum fregerunt, propterquod eis fides non esset usquequaque a nobis observanda.

Praeterea, Sanctissime Pater, ac metuende domine, timor, et tremor maximus nuper venerunt super me, ac cunctos terrae meae pro eo quod ipsi saepefati Pisani non solum de novo insultant, et valde iactant; verum etiam constantissime asseverant castrum illud memoratum vestra gratia voluntaria et gratuita voluntate in suo robore ut fundatum est, et perpetua duraturum firmitate. Quod si verum est, quod absit, non solum ius, et dominium meum, cumctorumque Sardiniae iudicium eo toto violenter occupabunt: verum etiam Sacrosancta ipsa Ecclesia non dico nullas, sed valde modicas in tota Sardinia sui iuris vires habebit, vel dominari poterit in ea ut olim consuevit. Nam si bonae memoriae magistro Blasio turritano archiepiscopo in Apostolicae Sedis obsequio, quondam ad Calarim venienti, pro eo quod credebatur ab ipsis Apostolicae Sedis Legatus multas iniurias, ac mortis  minas nequiter intulerint, cum non essent in fortitudine aliqua constituti multo fortius, ac vehementius credendum est, nullum imposterum Romanae Sedis nuncium, aut etiam legatum alium, qui non sit Pisanus, posse suas vices inter eos explere; praecipue cum sint modo in arce roboris radicati, et in specula superbiae apud semetipsos firmissime fundati (8).

Ea propter, Domine venerande, ac Sanctissime Pater, charitate illa, quae Christus est, qua et tenemini potenter subvenire oppressis violenter, mittite nuncium vestrum virum utique honestum pariter, et discretum avaritiae execratorem, et charitatis iustitiaeque amatorem, qui perscrutetur subtiliter, et inquirat; quique etiam diligenter investiget, et veritatem sciat, quis profectus, aut defectus; quod commodum, aut incommodum, quod gravamen, aut levamen; quae iustitia, vel iniustitia de oppido illo acciderit hactenus, vel denuo speretur posse accidere toti terrae Sardiniae, ut ex tunc ad plenum cognita veritate secundum sapientam vobis caelitus datam valeatis terram istam, ut velitis ordinare. Ego enim et homines terrae meae clerici, et laici non solum nuncium manifestum, qui Sanctitati vestrae ostenderet nostra gravamina, non audemus vobis transmittere, verum etiam litteras ipsas solas, nisi furtim, et occulte nequimus destinare. Hoc tamen totum taliter vestrae Sanctitatis dominationi supplicans committo, taliterque vestra discretio id moderetur, quod ad aures ipsorum Pisanorum venire non possit, me vobis talia contra eos scripsisse, alioquin eorum manus effugere non possem cum sim circum vallata eorum hostili manu, et sub potestate degam crudeli eorumdem.

NOTE

(1) Benedetta s’intitola eziandio giudicessa di Arborea, perché Parasone suo marito era figlio unico di Pietro I regolo di detta provincia, e nipote del famoso Barisone re di Sardegna, e quindi per dritto di sangue e di successione pretendeva al giudicato Arborense.

(2) W. Marchionis Massae, et Iudicis Calaritani; cioè Guglielmo I marchese di Massa, che sul finire del secolo XII invase, ed usurpò il giudicato di Cagliari.

(3) L’arcivescovo cagliaritano, che non è qui nominato, chiamavasi Bernardo; ed è lo stesso, cui si riferiscono le carte N° XXVII, e XXXVII del presente secolo. Ved. sopra pag. 321, e infr. pag. 331.

(4) Da questo tratto della lettera si rileva, che l’elezione del clero e del popolo veniva a confermare il dritto ereditario dei successori del regolo defunto, e che si procedeva a tale elezione con pubblica solennità, dando all’eletto il bacolo regale, simbolo della sua nuova dignità. Si rileva eziandio, che le donne succedevano, in mancanza di maschi, nel governo del giudicato cagliaritano, come pure ciò si osserva negli altri giudicati dell’isola.

(5) Petrum nomine, qui occorse un manifesto errore dei copisti, i quali alla iniziale P scritta nella lettera originale (in cui leggevasi suscepi in virum nobilem P. filium quondam iudicis P. Arborae) sostituirono la parola Petrum. Il vero si è, che la prima iniziale P. indicava Parasone, e la seconda Pietro I di Arborea di lui padre. Parasone adunque sposò Benedetta poco tempo dopo la di lei elezione e intronizzazione nel giudicato di Cagliari.

(6) Di qui si ricava con certezza il tempo, e il modo, con cui i Pisani edificarono il castello di Cagliari, chiamato di Castro. Anche il Tronci negli Annali Pisani riferisce tale edificazione al 1217. L’etimologia di Castrum Castri (castello di Castro) sembra derivata da ciò, che il medesimo fu edificato o fondato sul vivo sasso, avvegna che in lingua vernacola sarda il sasso chiamasi crastu. Si vedrà, in appresso, che Papa Onorio III ordinò prima ai Pisani la demolizione, e quindi la rimessione in sua potestà del suddetto castello (Ved. infr. N° XXXVI, pag. 331 e N° XXXVIII, pag. 332).

(7) A questi abusi, e a queste violenze dei Pisani, ed all’esercito da essi, e dal loro console spedito e condotto in Sardegna, accenna il pontefice Onorio III nella lettera scritta in questo medesimo anno 1217 al vescovo di Ostia Legato della Sede Apostolica (Ved. infr. cit. N° XXXVI. pag. 331).

(8) Dai tratti sopradetti delle lettera di Benedetta, oltre di ricavarsi la notizia istorica, che i Pisani (guidati e capitanati, come dee credersi, da Guglielmo I marchese di Massa) non vollero riconoscere per Legato pontificio l’arcivescovo eletto di Torres, Biagio, cui nel 1203 Papa Innocenzo III avea commesso il disbrigo d’importanti affari nell’isola (Ved. sopr. N° 1. pag. 303), anzi lo ingiuriarono, e lo minacciarono della vita, si ricava eziandio, che nei tempi preceduti la Chiesa Romana dominava esclusivamente in Sardegna, ossia che i quattro giudici o regoli della medesima vi regnavano sotto la protezione della Sedia Pontificia.